Το Ισλάμ ως ευρωπαϊκό ζήτημα

Χρήστος Ιακώβου

Διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Μελετών

Το τελευταία χρόνια παρατηρείται μία σταδιακή ισχυροποίηση των ριζοσπαστικών εθνικιστικών κινημάτων στον ευρωπαϊκό χώρο. Πέρα από τις προφανείς συνέπειες για το δημόσιο πολιτικό βίο, η εξέλιξη αυτή έχει προκαλέσει ένα ζήτημα που τείνει να καταστεί σε ένα από τα πλέον κεντρικά του δημοσίου λόγου και συμπεριφοράς: Πολιτικά θέματα που έως σήμερα ήταν περιθωριοποιημένα στον ευρωπαϊκό πολιτικό λόγο ή ακόμη ξεχασμένα και ταυτισμένα με συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους της Ευρώπης, απαγορευτικές της μνήμης και της διανοίας, τώρα επανέρχονται στο επίκεντρο της πολιτικής ρητορικής και πρακτικής, καθώς ολοένα και περισσότερα κόμματα, με διαφορετικούς ιδεολογικούς ορίζοντες υιοθετούν μέρος ή «κλέβουν συνθήματα» από το ρητορικό φάσμα της ακροδεξιάς.

Στην πραγματικότητα, αυτό που συμβαίνει είναι η αναγέννηση της ουσιοκρατίας (essentialism), της οντολογικής πρότασης που κυριάρχησε στον πολιτικό και επιστημονικό λόγο στην περίοδο του μεσοπολέμου του 20ού αιώνα. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το ισχυρό επιχείρημα της ουσιοκρατίας, το οποίο στηριζόταν στην ανωτερότητα της ευρωπαϊκής κουλτούρας, υπέστη ισχυρότατο πλήγμα αμφισβήτησης από την ραγδαία επέκταση των εθνικών κινημάτων αποαποικιοποίησης και την ανάπτυξη των μετα-αποικιοκρατικών σπουδών και της ριζοσπαστικής κριτικής που άσκησαν στην ευρωπαϊκή ουσιοκρατία. Μετά το ιστορικό τέλος του διπόλου «Ανατολής-Δύσης» έχει εμφανισθεί αυτό του «Ισλάμ» και «Δύση». Ο ατομισμός, η ανοχή, η ελευθερία και ο ορθολογισμός της μεταπολεμικής Ευρώπης αντιπαρατίθενται με την περιχαράκωση ή ακόμη γκετοποίηση των μουσουλμάνων στην Ευρώπη, τη διαφορετική κουλτούρα που εκφράζει το Ισλάμ, που ενίοτε πρακτικά λαμβάνει τη μορφή των αντιπαραθέσεων γύρω από την κατασκευή τζαμιών και του θέματος της μαντίλας στη Βόρεια Ευρώπη. Αυτά τα θέματα, μέχρι πριν από μερικά χρόνια συνιστούσαν ηχηρά μηνύματα έγκαιρης προειδοποίησης γι' αυτά που εξελίσσονται σήμερα. Η 11η Σεπτεμβρίου, το ξεφύτρωμα ομάδων φανατικών Ισλαμιστών και ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας έχουν καταστήσει γόνιμο το έδαφος για την αναγέννηση αυτής της παράδοσης.

Ενόσω ο μουσουλμανικός πληθυσμός της Ευρώπης αποτελείτο από ελεύθερους άνδρες, που κατέφθαναν στην Ευρώπη ως εργάτες, και το Ισλάμ ήταν ένα μη ευδιάκριτο φαινόμενο, η επιρροή στις ευρωπαϊκές κοινωνίες ήταν πολύ περιορισμένη. Ήταν η περίοδος που στην Ευρώπη το Ισλάμ δεν αποτελούσε αντικείμενο συζήτησης. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, μία δυναμική διαδικασία πρόκλησης άρχισε να εκτυλίσσεται στις ευρω-μουσουλμανικές σχέσεις, προκαλώντας ποικίλες συμπεριφορές από αμφότερες τις πλευρές, όπου σε αρκετές περιπτώσεις περιλαμβάνονται και πράξεις βίαιων αντιπαραθέσεων.

Πολλοί στην Ευρώπη βρίσκουν την επιμονή των μουσουλμάνων να τηρούν τις θρησκευτικές τους παραδόσεις, είτε έχουν να κάνουν με ενδυματολογικές επιλογές είτε με τις κοινωνικές σχέσεις, να είναι αντιπαθής και ακόμη προκλητική, έως απειλητική για τον κοσμικό χαρακτήρα της Ευρώπης. Αυτή η εξέλιξη ανάγκασε, ευρέως ομοιογενείς, ευρωπαϊκές κοινωνίες να αντιμετωπίζουν σήμερα νευρικά τις νέες πολυπολιτισμικές πραγματικότητες.

Κατά τη διάρκεια περιόδων οικονομικής ύφεσης, οι μουσουλμάνοι γίνονται στόχοι εχθρικής συμπεριφοράς αφού εκλαμβάνονται ως παράσιτα στις κοινωνίες μέσα στις οποίες ζουν. Αυτή η πραγματικότητα καταδεικνύει ότι οι μουσουλμάνοι στην Ευρώπη αποτελούν μία υποβαθμισμένη ομάδα. Το πρόβλημα αυτό γίνεται σε αρκετές περιπτώσεις πιο έντονο αφού αρκετοί μουσουλμάνοι στην Ευρώπη βρίσκουν καταφύγιο σε ριζοσπαστικές μορφές του Ισλάμ, προκειμένου να ενισχύσουν την ταυτότητά τους, με αποτέλεσμα να αποξενώνονται ακόμη περισσότερο.

Στην πραγματικότητα, πίσω από όλο θέμα για το μουσουλμανικό ζήτημα στην Ευρώπη  κρύβεται η ανασφάλεια γύρω από την ευρωπαϊκή ή εθνική ταυτότητα. Πολλοί κρούουν το κώδωνα του κινδύνου ότι η εποχή της Ευρώπης των λευκών χριστιανών, που μπόρεσε και συμπεριέλαβε παλαιότερα τους εβραίους και τους μαύρους, τείνει να καταστεί παρελθόν.  Ο στερεοτυπικός Μουσουλμάνος  -ο Σαρακηνός Άραβας ή ο Οθωμανός Τούρκος που κάποτε προσδιόριζαν τους γεωγραφικούς και πολιτισμικούς γείτονες της Ευρώπης- τώρα βρίσκεται εντός των τειχών και αποτελεί, για πολλούς, ένα είδος εσωτερικού εχθρού. Από την περιφέρεια της Ευρώπης, οι Μουσουλμάνοι βρίσκονται στο κέντρο των μεγάλων ευρωπαϊκών πόλεων και, κατ' επέκταση, τα σύνορα Ευρώπης και Ισλάμ, γίνονται ολοένα και πιο δυσδιάκριτα.

Η μουσουλμανική παρουσία στην Ευρώπη, πέρα από τις πολυεπίπεδες προκλήσεις, τόσο ως προς την εγκατάσταση όσο και ως προς την ενσωμάτωση, θα γίνεται ένα μείζον πολιτικό ζήτημα για το μέλλον του ευρωπαϊκού υπερεθνικού θεσμού. Αυτό θα είναι εξαιρετικά σημαντικό σε μία περίοδο όπου η Ευρώπη θα βρίσκεται σε μία διαδικασία μετασχηματισμού των συλλογικών της ταυτοτήτων ενώ ταυτόχρονα οι ευρωπαίοι θα επιδιώκουν να εντάξουν το Ισλάμ στο δικό τους κοινωνικό και πολιτιστικό πλαίσιο. Όλα αυτά θα συντελούνται μέσα από μία διαδικασία μέσα από την οποία θα είναι έντονα: α) η προσαρμογή και αντίδραση στις προκλήσεις σε θέματα ταυτότητας β) η εμβάθυνση σε θέματα πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ολοκλήρωσης και γ) η διαδικασία παγκοσμιοποίησης.