Έθνος – Κράτος και ασφάλεια στην ΕΕ

Των Χρήστου Ιακώβου και Φοίβου Κλόκκαρη

ΕΕ και Έθνος-Κράτος


Χρήστος Ιακώβου

Ένα από τα ερωτήματα που κυριαρχούν από την περασμένη δεκαετία είναι κατά πόσο μέσα στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης και μετεξέλιξης υπερεθνικών θεσμών (ΕΕ) θα υπάρξει υπέρβαση των εθνικών κρατών και σταδιακή αντικατάστασή τους από πολυεθνικές και πολυπολιτισμικές κρατικές οντότητες. Το πρότυπο έθνους που προβάλλεται διεθνώς μέσα από τη διαδικασία παγκοσμιοποίησης είναι το Αμερικανικό. Οι Αμερικανοί προσπαθούν να επιβάλουν διεθνώς το δικό τους πρότυπο παρακάμπτοντας το γεγονός ότι η δημιουργία των ΗΠΑ στηρίχθηκε εκ γενετής σε πολυεθνικό και πολυπολιτισμικό χαρακτήρα, αφού δημιουργήθηκαν από μετανάστες. 

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης έχει αρχίσει να προκαλεί μία διαφοροποίηση ακόμα και σε παραδοσιακά εθνικά κράτη. Το γεγονός, όμως, αυτό δε δικαιώνει τις ανωτέρω προβλέψεις. Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και της Γιουγκοσλαβίας απέδειξε το αντίθετο, τη δυναμική επάνοδο του εθνικισμού και την επιβεβαίωση του έθνους κράτους. Μετά την κατάρρευση των παραδοσιακών αυτοκρατοριών και της αποικιοκρατίας, η Σοβιετική Ένωση και η Γιουγκοσλαβία ήταν δύο κλασσικές απόπειρες για την υποχρεωτική ένταξη εθνών σε υπερεθνικές κρατικές οντότητες.  

Ο 20ος αιώνας σφραγίστηκε από την ίδρυση νέων εθνικών κρατών και όλα δείχνουν ότι αυτή η τάση θα παραμείνει κυρίαρχη. Μόνη εξαίρεση αποτελεί η Ευρωπαϊκή Ένωση η οποία εξελίσσεται σε υπερεθνικό θεσμό. Η διαδικασία ενοποίησης της Γηραιάς Ηπείρου, όμως, είναι μία τελείως διαφορετική υπόθεση, η οποία επιβεβαιώνει ότι μόνον εάν τα έθνη αποκτήσουν το δικό τους κράτος μπορούν στη συνέχεια να συμμετάσχουν εθελοντικά στη διαμόρφωση μίας πολυεθνικής κοινότητας. 

Σχετικά με την Ευρώπη, το ζήτημα του έθνους-κράτους εμφανίζεται περίπλοκο επειδή τα σημαντικότερα έθνη της δυτικής και κεντρικής Ευρώπης είναι, με πλανητικά μέτρα, μεσαίες δυνάμεις, δηλαδή δυνάμεις οι οποίες ούτε μπορούν να μείνουν στο περιθώριο των διεθνών εξελίξεων ούτε να διατηρήσουν τη θέση τους αυτοδύναμα η καθεμιά (πολύ λιγότερο αν η καθεμιά στραφεί εναντίον των υπολοίπων). Οι δυνάμεις αυτές συνειδητοποιούν τη νέα κατάσταση πραγμάτων βαθμιαία μόνον, επειδή παλιές νοοτροπίες τις εμποδίζουν να συλλάβουν τις πλανητικές πλέον διαστάσεις των προβλημάτων και επειδή εν μέρει ακόμα ζουν από τα τεράστια αποθέματα της ιμπεριαλιστικής εποχής. Όσο διαρκούσε αυτή η εποχή, ο ανταγωνισμός των μεγάλων ευρωπαϊκών εθνών μεταξύ τους δεν εμπόδισε την οικουμενική επικράτηση της Ευρώπης – απεναντίας μάλιστα ο ανταγωνισμός ωθούσε προς την επέκταση προκειμένου ο καθένας να μην υστερήσει σε σχέση με την επέκταση των ανταγωνιστών του. 

Η κατάσταση αυτή, που κράτησε πάνω από τέσσερις αιώνες, άλλαξε τώρα διπλά: μειώνεται τόσο το ειδικό (οικονομικό, δημογραφικό, γεωπολιτικό) βάρος της Ευρώπης όσο και η κοσμοϊστορική σημασία των ενδοευρωπαϊκών ανταγωνισμών. Ο πλανήτης δεν συνομαδώνεται πλέον γύρω από τον άξονα των ανταγωνισμών αυτών, παρά τα ευρωπαϊκά έθνη υποχρεώνονται τώρα να συνομαδωθούν εν όψει των πλανητικών ανταγωνισμών. Αυτό ερμηνεύει το γεγονός ότι οι μεγάλοι Ευρωπαϊκοί πόλεμοι ήταν δυνατοί επειδή η Ευρώπη κυριαρχούσε στον κόσμο, σήμερα είναι αδύνατοι επειδή η Ευρώπη έπαυσε να είναι η κινητήρια δύναμη της παγκόσμιας ιστορίας. 

Επιπλέον, επειδή η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελείται από εθνικά κράτη δεν μπορεί να μετατραπεί σε ένα χωνευτήρι εθνοτήτων και πολιτισμών, όπως οι ΗΠΑ. Όσοι ονειρεύονται ένα είδος υπερεθνικού ομοιογενοποιημένου Ευρωπαίου, δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να υπονομεύουν το ιστορικό πείραμα που συντελείται στην Ευρώπη (το πρόσφατο Ιρλανδικό ΟΧΙ στο δημοψήφισμα αποτελεί κατηγορηματική επιβεβαίωση). Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα σε αυτό το πείραμα και σε όλα τα προηγούμενα είναι ότι τώρα τα εθνικά κράτη παραχωρούν τμήματα της κυριαρχίας τους εθελοντικά και στη βάση μίας δημοκρατικής διαδικασίας, ακριβώς επειδή δεν υπάρχει εθνική αλλοτρίωση. 

Για να καταστεί το έθνος-κράτος ξεπερασμένο, η συλλογική οντότητα θα πρέπει να διευρυνθεί και να επιλέξει μίαν άλλη μορφή οργάνωσης της πολιτικής μονάδας. Όμως, πάντοτε θα υπάρχουν και θα δρουν συλλογικές οντότητες με σκοπό να διασφαλίσουν για τον εαυτό τους πλεονεκτική θέση στον αγώνα κατανομής ισχύος- εκτός και αν καταστεί περιττή κάθε πολιτική οργάνωση, κάτι που στο παρόν ιστορικό στάδιο φαίνεται ανέφικτο.


Το νέο περιβάλλον ασφάλειας της ΕΕ

Φοίβος Κλόκκαρης

Το περιβάλλον που διαμορφώθηκε μετά τον Ψυχρό Πόλεμο περιλαμβάνει νέες διεθνείς Προκλήσεις και Κύριες Απειλές που επέβαλαν τη διαμόρφωση νέας Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ασφάλειας.

Διεθνείς Προκλήσεις  

Χαρακτηρίζονται από περιφερειακές συγκρούσεις, πείνα, ασθένειες, ανταγωνισμό για φυσικούς πόρους, εξάρτηση από τις πηγές ενέργειας και μεγάλη ροή μεταναστών προς Ευρώπη.

- Περιφερειακές συγκρούσεις που υποθάλπουν την αστάθεια, προκαλούν καταστροφή της υποδομής των χωρών, περιορίζουν την οικονομική ανάπτυξη και τις επενδύσεις και ενθαρρύνουν την εγκληματικότητα. Από το 1990 περίπου 4 εκατομμύρια άνθρωποι σκοτώθηκαν σε συγκρούσεις εκ των οποίων το 90% πολίτες και 18 εκατομμύρια εγκατέλειψαν τις εστίες τους.

- Πείνα και ασθένειες που προκαλούν πόνο και ανασφάλεια σε εκατομμύρια ανθρώπους. Περίπου 3 δισεκατομμύρια άνθρωποι, ο μισός περίπου πληθυσμός της γης, ζει με λιγότερα από 2 ευρώ την ημέρα και 45 εκατομμύρια πεθαίνουν κάθε χρόνο από πείνα και κακή διατροφή. To AIDS μια από τις φοβερότερες πανδημίες της ανθρωπότητας, θερίζει ολόκληρες κοινωνίες ενώ νέες ασθένειες διαδίδονται ταχέως στον πλανήτη. AIDS, φυματίωση και μαλάρια σκότωσαν 6 εκατομμύρια ανθρώπους το 2002. 

 - Ο ανταγωνισμός για φυσικούς πόρους και ιδιαίτερα του νερού σε συνδυασμό και με την υπερθέρμανση του πλανήτη, δημιουργεί αναστάτωση και προκαλεί μεταναστευτικά ρεύματα.

- Η εξάρτηση της Ευρώπης από την ενέργεια αποτελεί σοβαρό πρόβλημα. Η Ευρώπη είναι ο μεγαλύτερος εισαγωγέας πετρελαίου και αερίου, ο όγκος των οποίων προέρχεται από τον Περσικό Κόλπο, τη Ρωσία και τη Βόρειο Αφρική. 

- Μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα από Ασία και Αφρική προς Ευρώπη με επίδραση στην κοινωνική, οικονομική και πολιτισμική ζωή της Ευρώπης. 

Κύριες Απειλές

Η Ευρώπη αντιμετωπίζει απειλές νέας μορφής που παρουσιάζουν πολυμορφία και είναι λιγότερο ορατές και προβλεπτές. Είναι οι καλούμενες ασύμμετρες απειλές. Είναι απειλές ασαφείς που δεν αντιμετωπίζονται μόνο με στρατιωτικά μέσα. Απαιτούν συλλογική προσπάθεια, μεγάλο κόστος και χρόνο καθώς και στενή συνεργασία στον τομέα των πληροφοριών. Τέτοιες απειλές είναι η τρομοκρατία, η διάδοση όπλων μαζικής καταστροφής, περιφερειακές συγκρούσεις, αποτυχημένα καθεστώτα και το οργανωμένο έγκλημα. 

Τρομοκρατία

Αποτελεί μία αναπτυσσόμενη στρατηγική απειλή κατά της Ευρώπης. Θέτει σε κίνδυνο ανθρώπινες ζωές, επιβάλλει μεγάλα κόστη για την αντιμετώπιση της και στοχεύει στην υπόσκαψη της ανοχής και της ανοικτής μορφής των κοινωνιών της ΕΕ. Οι μορφές τις οποίες μπορεί να λάβει η τρομοκρατία είναι άπειρες γι’ αυτό και η αντιμετώπιση της είναι πολύ δύσκολη και απαιτεί συνεργασία πολλών φορέων υπηρεσιών και κρατών. Δεσπόζουσα θέση κατέχει η έγκαιρη και έγκυρη πληροφόρηση. Το σύστημα πληροφοριών (συλλογή-επεξεργασία-εκμετάλλευση) απαιτεί ριζική αναδιάρθρωση για την αντιμετώπιση της πρόκλησης της Τρομοκρατίας. Σταδιακά οι ενέργειες των τρομοκρατών γίνονται πιο οργανωμένες με καλή υποστήριξη και χρηματοδότηση και διασύνδεση με ηλεκτρονικά δίκτυα. Γίνονται ακόμα πιο βίαιες για πρόκληση μαζικών απωλειών. 

Οι στόχοι των τρομοκρατικών ενεργειών προσλαμβάνουν διεθνή χαρακτήρα και συνδέονται με το θρησκευτικό φανατισμό. Οι αιτίες των τρομοκρατικών ενεργειών είναι σύνθετες και περιλαμβάνουν κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές κρίσεις, την πίεση για εκσυγχρονισμό και την αποξένωση των νέων που ζουν σε κοινωνίες ξένων χωρών. Η Ευρώπη έχει γίνει και παραμένει ταυτόχρονα στόχος και βάση για εκδήλωση τρομοκρατικών ενεργειών. 

Διάδοση Όπλων Μαζικής Καταστροφής (ΟΜΚ)

Είναι δυνητικά η μεγαλύτερη απειλή κατά της ασφάλειας της Ευρώπης. Οι Διεθνείς Συνθήκες και οι έλεγχοι εξαγωγών, έχουν μειώσει τη διάδοση ΟΜΚ πλην όμως τα τελευταία χρόνια δημιουργήθηκαν νέοι κίνδυνοι ανάπτυξης ΟΜΚ και μέσων διανομής τους, ιδιαίτερα στο χώρο της Μέσης Ανατολής. Η πρόοδος στην επιστήμη της Βιολογίας αυξάνει τις δυνατότητες ανάπτυξης βιολογικών όπλων τα επόμενα χρόνια. Επίσης υπάρχει δυνατότητα επιθέσεων με χημικά και ραδιολογικά μέσα. Η διάδοση της τεχνολογίας των πυραύλων προσθέτει άλλο ένα στοιχείο που συμβάλλει στην αστάθεια και την αύξηση των κινδύνων για την Ευρώπη. Το δυσμενέστερο σενάριο είναι εκείνο κατά το οποίο τρομοκρατικές οργανώσεις αποκτούν ΟΜΚ. Στην περίπτωση αυτή μία μικρή ομάδα δυνατόν να προκαλέσει τέτοιας κλίμακας καταστροφές που στο παρελθόν μπορούσαν να προκαλέσουν μόνο κράτη και στρατοί. 

Περιφερειακές Συγκρούσεις
Οι περιφερειακές συγκρούσεις απειλούν τη σταθερότητα και έχουν άμεση ή έμμεση επίδραση στην Ευρώπη. Ιδιαίτερα εκείνες που εκδηλώνονται στα σύνορα με την Ευρώπη όπως στη Μέση Ανατολή. Επιφέρουν απώλειες σε ανθρώπινες ζωές, καταστροφή στην κοινωνική και φυσική υποδομή, και απειλούν τις μειονότητες, τις βασικές ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Οι συγκρούσεις δυνατόν να οδηγήσουν σε ακρότητες, τρομοκρατικές πράξεις, οργανωμένο έγκλημα και κατάρρευση του κράτους. Η έλλειψη περιφερειακής ασφάλειας δυνατόν να τροφοδοτήσει την απαίτηση για απόκτηση όπλων μαζικής καταστροφής. 

Διάβρωση Κρατών
Η κακή διακυβέρνηση (διαφθορά, κατάχρηση εξουσίας, αδύνατα συντάγματα κά) και εμφύλιες συγκρούσεις διαβρώνουν εκ των ένδον τα κράτη. Η κατάρρευση ενός κράτους έχει ως συνεπακόλουθο την ανάπτυξη απειλών όπως το οργανωμένο έγκλημα και την τρομοκρατία που συμβάλλουν στην περιφερειακή αστάθεια.

Οργανωμένο Έγκλημα
Η Ευρώπη είναι πρωταρχικός στόχος για το οργανωμένο έγκλημα. Αυτή η εσωτερική απειλή κατά της ασφάλειας της Ευρώπης έχει μία σημαντική εξωτερική διάσταση: Τη διακίνηση από τα σύνορα ναρκωτικών, σωματεμπορίου, παράνομων μεταναστών, λαθρεμπορίου όπλων που τροφοδοτούν δραστηριότητες εγκληματικών στοιχείων. Μπορεί να υπάρχει διασύνδεση και με την τρομοκρατία. Τέτοιες εγκληματικές δραστηριότητες συχνά εμφανίζονται σε αδύνατα καθεστώτα ή καθεστώτα υπό κατάρρευση. Τα έσοδα από τα ναρκωτικά συμβάλλουν στην εξασθένιση των κρατικών δομών σε χώρες παραγωγής τους. 

Η αξιολόγηση όλων αυτών των απειλών μαζί, σε συνδυασμό με τις νέες διεθνείς προκλήσεις (πείνα, ασθένειες, ανταγωνισμός για τους φυσικούς πόρους, μεταναστευτικό ρεύμα προς την Ευρώπη) συνθέτουν ένα νέο περιβάλλον ασφαλείας πολύ διαφορετικό εκείνου του παρελθόντος. Η ΕΕ, συνέταξε νέα Στρατηγική Ασφάλειας (European Security Strategy) το Δεκέμβριο του 2003 για την αντιμετώπιση του νέου περιβάλλοντος ασφάλειας. Στη νέα στρατηγική ασφάλειας της ΕΕ θα αναφερθούμε σε άλλο άρθρο.