ΕΠΑΝΕΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ: Η ΕΥΝΟΪΚΟΤΕΡΗ ΕΩΣ ΤΩΡΑ ΣΥΓΚΥΡΙΑ

International Crisis Group

Europe Report N°194 

23 June 2008 

ΣΥΝΟΨΗ ΚΑΙ ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ

Μια νέα ειρηνευτική διαδικασία στην Κύπρο προσφέρει την καλύτερη –εδώ και δεκαετίες- ευκαιρία για να δωθεί ένα τέλος στην αδιέξοδη διχοτόμηση του νησιού. Η μεταστροφή αυτή οφείλεται εν πολλοίς στην απροσδόκητη εκλογή του κου Δημήτρη Χριστόφια στην Ελληνοκυπριακή Προεδρία. Μαζί με τον Τουρκοκύπριο ομόλογό του, Μεχμέτ Αλί Ταλάτ, εκδηλώνουν την πολιτική βούληση να καταστήσουν τις πρόσφατες συνομιλίες, που διεξάγονται υπό την διαμεσολάβηση των Ηνωμένων Εθνών, επιτυχείς. Ο ρόλος σημαντικών παραγόντων, όπως η Τουρκία, είναι εποικοδομητικός. Ο υπόλοιπος κόσμος, ιδιαίτερα τα Ηνωμένα Έθνη και η Ευρωπαική Ένωση, χρειάζεται να δραστηριοποιηθεί προς υποστήριξη μιας ολοκληρωμένης διευθέτησης που θα βελτιώσει την ασφάλεια και την ευημερία της Κύπρου, θα επιτρέψει στην Τουρκία να συνεχίσει την ενταξιακή πορεία της στην Ευρωπαϊκή Ένωση, και θα ξεπεράσει ένα πρόβλημα ολοένα και πιο ζημιογόνο για την πολιτική της ΕΕ στην περιοχή. 

Από την πρώτη συνάντηση τους στις 21 Μαρτίου 2008, οι κύριοι Χριστόφιας και Ταλάτ έχουν ανοίξει ένα νέο δίαυλο στην οδό Λήδρας, στην πρωτεύουσα Λευκωσία, και έχουν σημειώσει σταθερή πρόοδο στις προπαρασκευαστικές συνομιλίες. Σε κοινή δήλωσή τους, στις 23 Μαϊου, δεσμεύτηκαν για την σύσταση μιας δι-κοινοτικής, διζονικής ομοσπονδίας (σαν συνεταιρισμό) με μια ενιαία διεθνή ταυτότητα και δύο ισότιμα συστατικά κράτη-μέλη. Οι δύο πρόεδροι αναμένεται να συναντηθούν εκ νέου στα τέλη Ιουνίου και να ανακοινώσουν την συμφωνία τους σε μια σειρά μέτρων για την βελτίωση του συντονισμού μεταξύ των δύο κοινοτήτων στους τομείς της υγείας, της οδικής ασφάλειας και του περιβάλλοντος.

Και οι δύο πλευρές γνωρίζουν ότι αυτή είναι μόνο η αρχή, αλλά συνάμα κι η τελευταία ευκαιρία για την επανένωση του νησιού στο προσεχές μέλλον. Πολλές δυνάμεις που προωθούν τη διχοτόμιση έχουν αναδειχθεί, αφ’ότου το Σχέδιο Ανάν έγινε δεκτό από τους Τουρκοκύπριους αλλά απορρίφθηκε από τους Ελληνοκύπριους με το δημοψήφισμα του 2004. Ενδεχόμενη αποτυχία σε αυτές τις διαπραγματεύσεις θα πυροδοτούσε έναν κύκλο πολιτικής μνησικακίας και δυσπιστίας στο νησί, θα περιέπλεκε περαιτέρω τις Ευρω-Τουρκικές και Ευρω-Νατοϊκές σχέσεις, θα καθιστούσε το Κυπριακό μια διαρκή ενόχληση στην καρδιά της Ε.Ε., και -αν ληφθεί ως ενδεικτική η ρητορική του 2007 με αφορμή τις έρευνες για εντοπισμό πετρελαίου στην Κύπρο- θα προκαλούσε νέες στρατιωτικές εντάσεις στο νησί.

Κατά την προετοιμασία και στη διάρκεια των ολοκληρωμένων συνομιλίων, ομάδες εργασίας και τεχνικές επιτροπές θα πρέπει να συνεχίσουν να συσκέπτονται για την ανάπτυξη εναλλακτικών, τις οποίες θα εξετάσουν οι ηγέτες. Η δεδομένη δυναμική θα πρέπει να διατηρηθεί. Σε αμφότερα τα μέρη οι σκεπτικιστές και οι εθνικιστές περιμένουν την ευκαιρία για να υποδαυλίσουν τις συνομιλίες. Πράγματι, οι επικρίσεις κατά της διαδικασίας από τους αδιάλλακτους πρώην ηγέτες, Τάσσο Παπαδόπουλο -τον Ελληνοκύπριο πρόεδρο, ο οποίος δεν επανεξελέγη τον Φεβρουάριο του 2008- και τον Ραούφ Ντενκτάς –για χρόνια κυρίαρχο στην Τουρκοκυπριακή πλευρά- προσδίδουν ιδιαίτερη έμφαση στην προσήλωση των κυρίων Χριστόφια και Ταλάτ για την εξεύρεση μιας λύσης. 

Η θέση της Τουρκίας είναι ζωτικής σημασίας, δεδομένης της γεωγραφικής εγγύτητας, των στρατευμάτων που διαθέτει στο νησί, και της ευρείας υποστήριξης που παρέχει στην Τουρκοκυπριακή διοίκηση. Το κυβερνόν κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, όπως και το 2004, υποστηρίζει τη διαδικασία διευθέτησης και το Υπουργείο Εξωτερικών δηλώνει αποφασισμένο να βρεθεί μια λύση. Οι Τουρκικές ένοπλες δυνάμεις επιμένουν, όπως το 2004, στην αποδοχή της απόσυρσης των στρατευμάτων ως αντάλλαγμα σε μια ορθή συμφωνία και ο μέχρι στιγμής ρόλος τους έχει υπάρξει εποικοδομητικός. Η Τουρκοκυπριακή πλευρά δηλώνει ότι απολαμβάνει της πλήρους υποστήριξης της Άγκυρας για την εξεύρεση συμφωνίας μέσα στα καθιερωμένα πλαίσια των Ηνωμένων Εθνών. Οι πιθανότητες για επιτυχή έκβαση θα ήταν αυξημένες σε περίπτωση που ήταν λιγότερο έντονη η εσωτερική πολιτική αναστάτωση, η οποία προκλήθηκε στην Τουρκία από τη δικαστική προσφυγή εναντίον του κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, αλλά οι εσωτερικές διενέξεις δεν υποδαυλίζουν την πρόοδο που σημειώνεται στην Κύπρο.

Σημανικό εμπόδιο αποτελεί η έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ των Ελληνοκύπριων και της Τουρκίας. Η Άγκυρα παραμένει επιφυλακτική σχετικά με τις προθέσεις των Ελληνοκυπρίων, παρά την μεταστροφή στις θέσεις τους υπό την ηγεσία του κυρίου Χριστόφια, και οι Ελληνοκύπριοι παραμένουν πεπεισμένοι οτι η Τουρκία είναι ανειλικρινής και αναξιόπιστη. Τα δύο μέρη γνωρίζονται ελάχιστα μεταξύ τους, μη διατηρώντας επικοινωνία για 40 χρόνια, και όλοι φαντάζουν έτοιμοι να πιστέψουν την ακραία ρητορική των εθνικιστικών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Η Άγκυρα πρέπει να έρθει σε επικοινωνία με τους Ελληνοκύπριους, παρότι αρνείται να αναγνωρίσει ότι η κυβέρνησή τους εκπροσωπεί τα ενδιαφέροντα ολόκληρου του νησιού, όπως ακριβώς και οι Ελληνοκύπριοι πρέπει να εργαστούν πιο πρόθυμα με τον επί μακρόν υφιστάμενο Τουρκοκυπριακό διοικητικό μηχανισμό. Τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και άλλοι εξωτερικοί παράγοντες μπορούν να διευκολύνουν την επικοινωνία μεταξύ των μερών. 

Ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών θα πρέπει να ορίσει έναν νέο υψηλά ιστάμενο ειδικό απεσταλμένο για να διευκολύνει τις συνομίλιες και να καταστήσει βέβαιο ότι όλοι οι περιφερειακοί και διεθνείς δρώντες είναι πλήρως ενήμεροι και εκδηλώνουν την συμπαράστασή τους. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία ενδέχεται να υποστεί φθορά σε πολλούς τομείς της πολιτικής της, σε περίπτωση που διαρραγούν οι σχέσεις μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκίας, οφείλει να εμπλακεί εντονότερα στην διαδικασία, προετοιμάζοντας από τώρα τους ανάλογους οικονομικούς μηχανισμούς υποστήριξης της όποιας διευθέτησης.

Η οικονομία και η ασφάλεια των δύο κοινοτήτων στην Κύπρο, όπως επίσης και της Τουρκίας, θα επωφεληθούν σημαντικά από μια ορθή και ολοκληρωμένη διευθέτηση υπό την στέγη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Καθώς θα εργάζονται για δύσκολους συμβιβασμούς, όλα τα μέρη θα πρέπει να ξεπεράσουν επώδυνες μνήμες και την πρότερη δυσπιστία, για να επικεντρωθούν στο δεδομένο στόχο. 

ΕΙΣΗΓΗΣΕΙΣ

Προς την Ελληνοκυπριακή πλευρά:

1. Να μεταχειριστεί τους Τουρκοκυπρίους ομολόγους σαν ισότιμους εταίρους, ανακαλώντας, ιδιαίτερα, την απαγόρευση που είχε επιβάλει η προηγούμενη κυβέρνηση στις επισκέψεις απεσταλμένων της Ε.Ε. στο γραφείο του κυρίου Ταλάτ στο βόρειο τμήμα, και μετριάζοντας, έστω και προσωρινά, τους περιορισμούς στις διεθνείς δραστηριότητες των Τουρκοκυπριακών αθλητικών, εκπαιδευτικών και πολιτιστικών σωματείων. 

2. Να εφαρμόσει μονομερώς -ούτως ώστε να εκδηλώσει την προσήλωσή της στην επίτευξη μιας προσεκτικά διαπραγματευθείσας, ολοκληρωμένης τελικής διευθέτησης βασισμένης στο έως τώρα εμπεδομένο έργο των Ηνωμένων Εθνών- τον Κανονισμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το Απευθείας Εμπόριο, ώστε να επιτρέψει το ελεύθερο, απευθείας εμπόριο μεταξύ των Τουρκοκυπρίων και της Ε.Ε. μέσω των δικών τους λιμένων.

3. Να αιτηθεί την θέσπιση της Τουρκικής ως επίσημης γλώσσας της Ε.Ε., όπως είναι στην Κύπρο, και να αρχίσει προετοιμασίες για την συμμετοχή των Τουρκοκυπρίων ψηφοφόρων και υποψηφίων στις εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου το 2009.

4. Να συμπληρώσει τις δηλώσεις υποστήριξης προς την τελική πλήρη ένταξη της Τουρκίας στην Ε.Ε. με έμπρακτη αρωγή στην ενταξιακή πορεία της, θέτωντας τέλος στο `πάγωμα` των διαπραγματεύσεων μιας σειράς κεφαλαίων του σχεδίου για την Συμφωνία Ένταξης μεταξύ Τουρκίας –Ε.Ε., και αποφεύγοντας αναίτιες επιθέσεις κατά της Τουρκίας και απόπειρες να διαταράξει τις σχέσεις μεταξύ της Άγκυρας και των Τουρκοκυπρίων. 

Προς την Τουρκοκυπριακή πλευρά:

5. Να επιδείξουν περισσότερη ευελιξία στο διάλογο για εξεύρεση εναλλακτικών κατά τις συζητήσεις που θα λάβουν χώρα στις ομάδες εργασίας και στις τεχνικές επιτροπές.

6. Να `παγώσουν`, τουλάχιστον κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, οποιαδήποτε οικοδομική δραστηριότητα σε χώρους Ελληνοκυπριακής ιδιοκτησίας στο Βορρά.

Προς την Τουρκική Κυβέρνηση:

7. Να εκκινήσει συνομιλίες με τους Ελληνοκυπρίους αξιωματούχους, να επιδείξει πιο ενεργή προσήλωση στην επίλυση της διαμάχης μέσω δημοσίων δηλώσεων προς υποστήριξη της διαπραγματευτικής διαδικασίας και να καταστήσει την παρουσία των στρατευμάτων της στην Κύπρο λιγότερο αισθητή.

8. Να εφαρμόσει μονομερώς –σαν εκδήλωση της δέσμευσής της προς την επίτευξη μιας προσεκτικά διαπραγματευθείσας και ολοκληρωμένης τελικής διευθέτησης, βασισμένης στο μέχρι στιγμής εμπεδομένο έργο των Ηνωμένων Εθνών- την δέσμευσή της στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο του 2005 της Τελωνειακής Ένωσης ΕΕ-Τουρκίας, και να ανοίξει τους αερολιμένες και τους θαλάσσιους λιμένες της σε Ελληνοκυπριακή χρήση.

Προς την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις κυβερνήσεις των κρατών-μελών της Ε.Ε.:

9. Να προσπαθήσουν ενεργά να προσεγγίσουν τους ηγέτες που είναι υπέρ της εξεύρεσης λύσης σε αμφότερα τα μέρη υποστηρίζοντας μια διαδικασία που να υποκινείται από Κυπρίους. Να επιμείνουν σε μια δίκαιη εφαρμογή της Ευρωπαϊκής βοήθειας και της πολιτικής εμπορίου που θα επιτρέψουν στους Τουρκοκύπριους την άμεση πρόσβαση στις ευρωπαϊκές αγορές και προγράμματα. Να επανεκκινήσουν συνομιλίες με την Τουρκία μέσω υψηλού επιπέδου επισκέψεων ώστε να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες για την διευθέτηση του Κυπριακού και να ενθαρρύνουν την ευρωπαϊκή σύγκλιση της Τουρκίας.

10. Να προετοιμάσουν ένα οικονομικό πακέτο προς υποστήριξη μιας λύσης, όπως στην περίπτωση της Βόρειας Ιρλανδίας, συμπεριλαμβάνοντας οικονομικούς μηχανισμούς που να εγγυώνται ένα σχέδιο αποζημίωσης των περιουσιών, όπως επίσης και οικονομική βοήθεια προς περιορισμό του οικονομικού χάσματος μεταξύ των μελλοντικών συστατικών κρατών-μελών. Να παρασχεθεί αρωγή στο μελλοντικό Τουρκοκυπριακό συστατικό κράτος-μέλος ώστε να εκπληρώσει τα κριτήρια της Ε.Ε. Να παράσχουν βοήθεια για την κατασκευή των δεκάδων χιλιάδων σπιτιών απαραίτητων για τη στέγαση Τουρκοκυπρίων και Ελληνοκυπρίων.

11. Πιο συγκεκριμένα οι κυβερνήσεις τις Μ. Βρετανίας, Ελλάδας και Κύπρου θα πρέπει να συζητήσουν μια νέα Αρχιτεκτονική Ασφάλειας για την Κύπρο και την ανατολική Μεσόγειο που θα μπορεί συγχρόνως να ικανοποιεί την εξωτερική πολιτική και τους αμυντικούς σκοπούς της Ε.Ε. και να συμπληρώνει τα συμφέροντα και τις ανάγκες μιας Τουρκίας σε ενταξιακή πορεία προς την Ε.Ε.

Προς το Γ.Γ. του Ο.Η.Ε. και την Γραμματεία:

12. Να ορίσουν έναν/ μία ειδικό σύμβουλο μέσα στις προσεχείς εβδομάδες και να τον/ την πλαισιώσουν με μία ομάδα, στην οποία να συμμετέχουν εκπρόσωποι από ισχυρά Μ.Μ.Ε. σε τοπικό πεδίο (με τοπικές προσβάσεις;) και πλήρως εξουσιοδοτημένοι Τουρκοκύπριοι και Ελληνοκύπριοι εκπρόσωποι. 

13. Να διευκολύνει μαζί με την Ειρηνευτική Δύναμη του ΟΗΕ στην Κύπρο (UNFICYP), την ενεργή συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών στον προσδιορισμό μιας λύσης και στην ανάδειξη των πλεονεκτημάτων της, ιδιαίτερα μέσα από τη σφιγμομέτρηση της κοινής γνώμης που να συνδιάζεται με τις διαπραγματεύσεις και την οργάνωση διακοινοτικών συναντήσεων με τη συμμετοχη εκπροσώπων της κοινωνίας των πολιτών, εξεχόντων οικονομικών παραγόντων και επαγγελματικών οργανώσεων.

Λευκωσία/ Κωνσταντινούπολη/ Βρυξέλλες, 23 Ιουνίου 2008