Ο Πόλεμος της Αλγερίας

Η εξέγερση για ανεξαρτησία είχε δεκάδες χιλιάδες θύματα και προκάλεσε βαθύ διχασμό στη γαλλική κοινωνία

Της Αννας Καρακατσουλη*

Ο τερματισμός του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου σηματοδότησε την απώλεια της ηγεμονικής θέσης της Ευρώπης και την έναρξη της διάλυσης των μεγάλων αποικιακών σχηματισμών του 19ου αιώνα. Στην Αλγερία σημειώνεται η πρώτη λαϊκή εξέγερση κατά της ευρωπαϊκής κυριαρχίας, την ημέρα ακριβώς που τελείωνε ο πόλεμος στην Ευρώπη, στις 8 Μαΐου 1945. Εκείνη την Τρίτη, στο Σετίφ της Κωνσταντίνης στη βόρεια Αλγερία, συνθήματα υπέρ της ανεξαρτησίας ήχησαν και αλγερινές σημαίες ξεδιπλώθηκαν στην πανηγυρική συγκέντρωση για τη συνθηκολόγηση της Γερμανίας. Η αστυνομία άνοιξε πυρ κατά του πλήθους και προκάλεσε έτσι μια πολυήμερη εξέγερση, που κατεστάλη με πρωτοφανή βιαιότητα από τον γαλλικό στρατό και είχε χιλιάδες θύματα (οι εκτιμήσεις κυμαίνονται μεταξύ 20 και 45 χιλιάδων νεκρών από την πλευρά των Αλγερινών και 103 Ευρωπαίων). Ο Χουαρί Μπουμεντιέν, μελλοντικός πρόεδρος της ανεξάρτητης Αλγερίας (1965-1978), σημείωνε σχετικά: «Εκείνη τη μέρα γέρασα πριν την ώρα μου. Από έφηβος έγινα άντρας. Εκείνη τη μέρα αναποδογύρισε ο κόσμος. Ακόμη και οι πρόγονοί μας σείστηκαν στους τάφους τους. Και τα παιδιά κατάλαβαν ότι έπρεπε να πάρουν τα όπλα και να πολεμήσουν για να γίνουν ελεύθεροι άνθρωποι. Κανείς δεν μπορεί να ξεχάσει εκείνη τη μέρα».

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος είχε μεταβάλει ριζικά τις σχέσεις μητρόπολης - αποικιών. Η μαζική συμμετοχή στρατιωτών από τις αποικίες στα πεδία των μαχών έθετε ένα αδιαμφισβήτητο ηθικό χρέος στις μητροπόλεις, ενώ η ίδρυση του ΟΗΕ και ο Ψυχρός Πόλεμος που ξεκινούσε δημιουργούσαν νέα δεδομένα στις διεθνείς σχέσεις. Μετά το 1945 οι ευρωπαϊκές αποικιακές δυνάμεις, εξαντλημένες από τις πολεμικές συγκρούσεις στο έδαφός τους, τις υλικές καταστροφές και τις τεράστιες ανθρώπινες απώλειες, δεν ήταν σε θέση να αναλάβουν το οικονομικό βάρος της διοίκησης και ανάπτυξης των αποικιών τους. Το κύμα αναταραχής και εξεγέρσεων που συγκλόνισε τον αποικιακό κόσμο κατά τη διάρκεια του πολέμου και αμέσως μετά έφερε στο προσκήνιο την προσδοκία αυτοδιάθεσης των αποικιακών λαών που δεν ήταν δυνατόν πλέον να ανασχεθεί. Δεδομένης της αδυναμίας ή και της απροθυμίας των μητροπόλεων να της αντισταθούν, η συνδρομή μιας πολυπληθούς κοινότητας λευκών αποίκων, όπως συνέβαινε στην Αλγερία, ήταν πλέον απαραίτητη για την καθυπόταξη μιας εχθρικής ή εξεγερμένης αποικίας.

Σφοδρές συγκρούσεις και μεγάλη αγριότητα κι από τις δύο πλευρές

Η παρουσία της Γαλλίας στο αλγερινό έδαφος χρονολογείται από το 1830, όταν, με το πρόσχημα της καταδίωξης των Βερβερίνων πειρατών που έβρισκαν καταφύγιο στα παράλια της Βόρειας Αφρικής, ο βασιλιάς Κάρολος Ι΄ διέταξε εκστρατεία κατά αυτής της ακόμη τότε επαρχίας της παρηκμασμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η άγρια αντίσταση των φυλών της ερήμου ανάγκασε τους Γάλλους εισβολείς να εμπλακούν σε πολύχρονο κατακτητικό πόλεμο μέχρι την τελική παράδοση του εμίρη Αμπντ-ελ-Καντέρ το 1847. Η Αλγερία εντάχθηκε στη γαλλική αυτοκρατορία ως αποικία εγκατάστασης και το 1848 ανακηρύχθηκε τμήμα του γαλλικού κράτους. Χρησιμοποιήθηκε σε πρώτη φάση για τον εκτοπισμό των ριζοσπαστών επαναστατών του 1848 και στη συνέχεια για τη μετεγκατάσταση των προσφύγων από την Αλσατία και τη Λωρραίνη, όταν οι δύο γαλλικές επαρχίες προσαρτήθηκαν από τη Γερμανία μετά την ήττα στον σύντομο γαλλο-πρωσικό πόλεμο του 1870/71. Οι ιθαγενείς καλλιεργητές εκδιώχθηκαν από τα εύφορα εδάφη της μεσογειακής ακτής και αυτά διανεμήθηκαν σε Γάλλους εποίκους.

Στον αραβικό και μουσουλμανικό πληθυσμό της χώρας η Γαλλία, μέχρι το 1945, εφήρμοζε ειδικό νομικό καθεστώς υπό τον έλεγχο του στρατού, τον Κώδικα των Ιθαγενών (Code d’ Indigénat). Για τους ιθαγενείς, υπηκόους και όχι πολίτες, προβλέπονταν μέτρα όπως σωματικές ποινές, εκτοπισμοί, μαζικές τιμωρίες αντιποίνων, περιορισμένα εκλογικά δικαιώματα, απαγόρευση συγκεντρώσεων και μετακινήσεων χωρίς ειδική άδεια, καταναγκαστική εργασία κ.λπ. Για να ανέλθει κανείς από την κατηγορία του «ιθαγενούς» σε αυτήν του πολίτη, απαραίτητη προϋπόθεση ήταν να αποδείξει την καλή γνώση της γαλλικής γλώσσας και της Ιστορίας, καθώς και να ασπαστεί τον χριστιανισμό, απαίτηση που καθιστούσε τη διαδικασία απόκτησης της γαλλικής εθνικότητας ευλόγως απαγορευτική για τη μουσουλμανική πλειονότητα.

Τα «γεγονότα»

Το πρώτο αλγερινό εθνικιστικό πολιτικό κόμμα με το αίτημα της κατάργησης του καθεστώτος του «ιθαγενούς», το Βορειοαφρικανικό Αστρο, οργανώθηκε στη Γαλλία ήδη το 1926. Η διεθνής αναγνώριση του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση των λαών μεταπολεμικά, η ριζοσπαστικοποίηση της αλγερινής αντίστασης μετά τις σφαγές του 1945 και η οριστική ήττα της Γαλλίας στην Ινδοκίνα στη μάχη του Ντιεν Μπιεν Φου (1954) δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τη βίαιη έκρηξη που ακολούθησε. Την 1η Νοεμβρίου 1954 το Μέτωπο της Εθνικής Απελευθέρωσης (Front de Libération Nationale, FLN) μετέδωσε ραδιοφωνικό διάγγελμα προς τον αλγερινό λαό ανακοινώνοντας την έναρξη του ένοπλου αγώνα κατά της αποικιοκρατίας, με σκοπό την ανεξαρτησία της Αλγερίας. Η Αλγερία τότε αριθμούσε περίπου 8 εκατ. Αραβες κατοίκους και ένα εκατ. γαλλικής υπηκοότητας. Η τακτική που επελέγη από το FLN ήταν ο ανταρτοπόλεμος με τρομοκρατικά και βομβιστικά χτυπήματα κατά γαλλικών στόχων. Η μητρόπολη χαρακτήρισε τον πόλεμο που ξεκινούσε στην Αλγερία «γεγονότα» και η ορολογία αυτή διατηρήθηκε επίμονα πολλές δεκαετίες μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας (το γαλλικό Κοινοβούλιο αναγνώρισε επίσημα ότι επρόκειτο για πόλεμο μόλις το 1999 μετά από πολύχρονη συστηματική προσπάθεια Γάλλων και Αλγερινών ιστορικών για την αποκατάσταση της ιστορικής μνήμης και αλήθειας).

Καθώς η χώρα εθεωρείτο διοικητικό διαμέρισμα της Γαλλίας, οι επιθέσεις αντιμετωπίστηκαν αρχικά με αστυνομικά μέτρα «αποκατάστασης της δημόσιας τάξης». Η σφοδρότητα των συγκρούσεων όμως και η αποφασιστικότητα των Αλγερινών για μάχη μέχρις εσχάτων οδήγησε στην έγκριση «εκτάκτων εξουσιών» στους επικεφαλής των γαλλικών δυνάμεων, οι οποίες απαρτίζονταν κυρίως από κληρωτούς Γάλλους στρατιώτες σε όλο και μεγαλύτερους αριθμούς (περίπου 400.000 - 470.000 άνδρες). Το γεγονός αυτό, μαζί με την πραγματοποίηση τρομοκρατικών επιθέσεων στο έδαφος της μητροπολιτικής Γαλλίας, έφερε τον πόλεμο μέσα στο σπίτι του μέσου Γάλλου και τον κατέστησε κεντρικό πολιτικό ζήτημα για τη χώρα. Ο πόλεμος της Αλγερίας διεξήχθη με μεγάλη αγριότητα και βάρβαρες επιθέσεις κατά αμάχων και από τις δύο πλευρές. Οσον αφορά τους Γάλλους, οι στρατιωτικοί ηγέτες προχώρησαν, στο πλαίσιο του καθεστώτος «έκτακτης ανάγκης» που κηρύχθηκε τον Απρίλιο 1955, σε χιλιάδες συλλήψεις, εκτενή χρήση βασανιστηρίων και συλλογικά αντίποινα για την καταστολή της εξέγερσης, ενώ παράλληλα επιβλήθηκε ιδιαίτερα αυστηρή λογοκρισία ειδήσεων και εικόνων από τις πολεμικές επιχειρήσεις και τις μεθόδους του στρατού. Από την πλευρά των Αλγερινών, η σύγκρουση δεν στράφηκε μόνο κατά των γαλλικών στρατευμάτων, αλλά πήρε γρήγορα χαρακτηριστικά εμφύλιας διαμάχης, ξεκαθαρίσματος λογαριασμών και ανταγωνισμού για τη μελλοντική ηγεμονία μεταξύ φυλών και τοπικών πολεμάρχων.

Καθοριστική παρέμβαση του Ντε Γκωλ

Η αδυναμία της Γαλλίας να επιβάλει την «ειρήνευση» προκάλεσε μείζονα πολιτική κρίση στην εύθραυστη 4η Δημοκρατία. Επιπλέον, το διεθνές περιβάλλον και οι ΗΠΑ, μετά την αποτυχία των παλαιών αποικιοκρατικών δυνάμεων, Μεγάλης Βρετανίας και Γαλλίας, στην κρίση του Σουέζ (1956), ευνοούσαν την προώθηση του ελεύθερου εμπορίου και των ανοιχτών αγορών απαλλαγμένων από τα αποικιακά δεσμά. Μπροστά στην αδιέξοδη κατάσταση κλήθηκε ο στρατηγός Σαρλ ντε Γκωλ, τον Μάιο 1958, να αναλάβει την ηγεσία της χώρας με δικαίωμα διακυβέρνησης μέσω προεδρικών διαταγμάτων για μια περίοδο έξι μηνών και εντολή για συνταγματική μεταρρύθμιση. Η παρουσία του Ντε Γκωλ στην εξουσία αναπτέρωσε τις ελπίδες των Γάλλων της Αλγερίας. Η μόνιμη εγκατάσταση στη χώρα σημαντικού γαλλικού πληθυσμού για περισσότερα από εκατό χρόνια και η γεωγραφική εγγύτητα με τη Γαλλία καθιστούσαν την Αλγερία ιδιαίτερη αποικία με ισχυρούς οικονομικούς, κοινωνικούς και συναισθηματικούς δεσμούς με τη μητρόπολη. Ο Ντε Γκωλ, ωστόσο, αντελήφθη ότι μια στρατιωτική νίκη, ακόμη και αν ήταν εφικτή, δεν θα έλυνε το πρόβλημα. Η σταδιακή μεταστροφή του σε μια πολιτική υπέρ της αυτοδιάθεσης της Αλγερίας οδήγησε στην εξέγερση των Γάλλων εθνικιστών οργανωμένων στην Οργάνωση Μυστικός Στρατός (OAS) με οδοφράγματα και οδομαχίες στο Αλγέρι τον Ιανουάριο 1961, απόπειρα πραξικοπήματος από την ηγεσία των γαλλικών δυνάμεων στην Αλγερία τον Απρίλιο του ίδιου έτους, καθώς και αρκετές απόπειρες δολοφονίας εναντίον του. Η λύση του δράματος επήλθε με τις «Συμφωνίες του Εβιάν» που υπέγραψαν η Γαλλία και η Προσωρινή Κυβέρνηση της Δημοκρατίας της Αλγερίας, στις 18 Μαρτίου 1962, για άμεση ανακωχή και διεξαγωγή διπλού δημοψηφίσματος σε Γαλλία και Αλγερία που ανακήρυξε την ανεξαρτησία της στις 3 Ιουλίου 1962. Ο Πόλεμος της Αλγερίας δίχασε βαθιά τη γαλλική κοινωνία και διανόηση. Οι αποκαλύψεις της βίας των βασανιστηρίων, της ακρότητας, της αυθαιρεσίας της εξουσίας και ο αναγκαστικός επαναπατρισμός ενός εκατομμυρίου Γάλλων και εκατοντάδων χιλιάδων Αράβων που είχαν συνεργαστεί μαζί τους προξένησαν ένα τραύμα που ακόμα δεν έχει κλείσει τελείως.

* Η κ. Αννα Καρακατσούλη διδάσκει Ευρωπαϊκή Ιστορία και Ιστορία της Αποικιοκρατίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.