Εις μνήμην Νεοκλή Σαρρή

Χρήστος Ιακώβου
Διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Μελετών (ΚΥΚΕΜ)

Προσφάτως, έφυγε από τη ζωή ο καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου, Νεοκλής Σαρρής, μία εμβληματική πανεπιστημιακή προσωπικότητα που συνέβαλε καθοριστικά, για τέσσερεις σχεδόν δεκαετίες, στην ανάπτυξη της ελληνικής τουρκολογίας. Έργα του όπως, «Η Οσμανική Πραγματικότητα», «Η Οικογένεια στην Τουρκία», «Προεπαναστατική Ελλάδα και Οσμανικό Κράτος», «Εξωτερική Πολιτική και Πολιτικές Εξελίξεις στην Πρώτη Τουρκική Δημοκρατία» και το κλασσικό πλέον δίτομο σύγγραμμα του για την πολιτική και διπλωματική χρονογραφία τουρκικής εισβολής στην Κύπρο «Η Άλλη Πλευρά», παραμένουν σημαντική κληρονομιά στις νεότερες γενιές ερευνητών για την κατανόηση της πολιτικής, κοινωνικής και ιδεολογικής ανάπτυξης του Κεμαλικού κράτους και των συμπεριφορών του τόσο στο εσωτερικό όσο και σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής.

Σύμφωνα με την θεωρητική προσέγγιση του Νεοκλή Σαρρή, το Κεμαλικό Τουρκικό κράτος αποτελεί νεότερη μεταλλαγή του Οθωμανικού κράτους χωρίς να έχει πετύχει σημαντικές δομικές αλλαγές από τον ιστορικό του πρόγονο. Στην ουσία είναι όργανο εξουσίας του στρατού που η πραγματική του δύναμη ευρίσκεται πίσω από τους πολιτικούς θεσμούς. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για το καθεστώς όπου μια στρατογραφειοκρατεία, η οποία αποτελεί το επίκεντρο του συστήματος, υπαγορεύει τους κανόνες συνοχής και επιβίωσης του κράτους. Σε τέτοια καθεστώτα είναι απαραίτητα η ύπαρξη μίας πραιτοριανής κλίκας η οποία δρα υπογείως και αποτελεί προέκταση της πραιτοριανής εξουσίας. Εντός αυτής της κλίκας υπάρχει στρατιωτική δύναμη, η οποία εγγυάται την υπαγόρευση, την καθοδήγηση και τον περιορισμό δράσεων για δυνάμεις που εισέρχονται απειλητικά στο πολιτικό παιγνίδι σε κρίσιμες περιόδους ή εσωτερικεύονται από διάφορους κοινωνικούς δρώντες. Στο Κεμαλικό κράτος η κοινωνία είναι, εκ των πραγμάτων, διαχωρισμένη από το κράτος, η ύπαρξη του οποίου ανάγεται σε αυτοσκοπό. Τα άτομα και οι θεσμοί που αποτελούν το Τουρκικό κράτος είναι επιφορτισμένα με την αναπαραγωγή του. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο μπορούσε κατά τον Νεοκλή Σαρρή να κατανοηθεί και να αναλυθεί η σύγχρονη Τουρκία.

Σε ό,τι αφορά τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, ο Σαρρής επέμενε για δεκαετίες ότι η προβληματική των σχέσεων αυτών, οι οποίες συγκροτούν ένα στρατηγικής σημασίας ζήτημα συνυφασμένο με την πολιτική και πολιτιστική ύπαρξη του ελληνισμού, εκτείνεται πολύ πέρα από τα γνωστά θέματα, όπως είναι το Κυπριακό και οι φιλοδοξίες της Τουρκίας στο Αιγαίο και τη Δυτική Θράκη. Για κάποιον που αγνοεί το ιστορικό και κοινωνικό περιεχόμενο της ελληνοτουρκικής αντιμαχίας, είναι αδύνατο να γίνει κατανοητό το πρόβλημα και η ιδιαιτερότητα που παρουσιάζει.

Στο μνημειώδες και ιδιαίτερα αναλυτικό έργο του «Οσμανική Πραγματικότητα» έδωσε την απάντηση στην προβληματική των ελληνοτουρκικών σχέσεων με μία πρωτόγνωρη και μοναδική επιστημονική ανάλυση για την ελληνική τουρκολογία. Απέδωσε τα αίτια αυτής της προβληματικής στη φύση και την φιλοσοφία με την οποία ήταν οργανωμένο και λειτουργούσε το Οθωμανικό κρατικό μόρφωμα. Αυτή τη φιλοσοφία, μετέφεραν οι Οθωμανοί από την κοιτίδα του πολιτισμού τους, την Κεντρική Ασία, με πρότυπο τη σχέση του νομάδα-ποιμένα με τα πρόβατα και τα άλλα ζώα, τα οποία έδιδαν σημαντικά αγαθά για την επιβίωση των αφεντών τους. Κατά το Σαρρή, οι υποταγμένοι πληθυσμοί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δηλαδή αυτούς που οι Τούρκοι αποκαλούσαν ραγιάδες, αποτελούσαν τον αντίποδα του κράτους. Η χρήση του ονόματος «ραγιάς» προέρχεται από την τουρκική λέξη «reaya» που σημαίνει κοπάδι και μέσα στο οθωμανικό συγκείμενο δηλώνει το κατακτημένο και υποταγμένο κι όχι το ελεύθερο κοπάδι. Όπως ακριβώς το κοπάδι παρείχε στους νομάδες το μαλλί και το γάλα, ως αντάλλαγμα για την φροντίδα και την προστασία, μέσω κάποιων δικαιωμάτων που εκείνοι τους παρείχαν, έτσι και οι υπόδουλοι λαοί έπρεπε να εκχωρούν το δικό τους προϊόν στους Τούρκους που δεν ήταν άλλο από την πληρωμή φόρων. Η βασική αρχή της οθωμανικής αυτοκρατορίας δεν έπαυσε ποτέ να είναι η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη απόσταση από τους κατακτημένους.

Τέλος, πρωτοποριακή ήταν αποκάλυψη της τουρκικής στρατηγικής στοχοθεσίας στο κυπριακό, μέσα από τις τουρκικές πηγές, από την δεκαετία του 1950 μέχρι την εισβολή του 1974, στο βιβλίο αναφοράς «Η Άλλη Πλευρά». Εκεί, για πρώτη φορά μετέφρασε, δημοσίευσε και ανέλυσε τα βασικά σημεία της τουρκικής στρατηγικής στο Κυπριακό, όπως διεμορφώθησαν από τον Τούρκο πολιτικό και συνταγματολόγο Νιχάτ Ερίμ, το 1956. Ο Σαρρής τα συνόψισε σε πέντε σημεία: Πρώτον, οι διεκδικήσεις της Κύπρου από την Τουρκία θα πρέπει να στηρίζονται σε πολιτικούς λόγους. Επομένως η Τουρκία θα πρέπει να επιδιώξει τη λύση διχοτόμησης. Δεύτερο, στο νησί υπάρχουν δυο διαφορετικές κοινότητες, η κάθε μια από τις οποίες έχει το δικαίωμα της ξεχωριστής αυτοδιάθεσης. Τρίτο, η αρχή της αυτοδιάθεσης θα πρέπει εφαρμοσθεί με την μετακίνηση των Ρωμιών έτσι ώστε να υπάγονται στη διοίκηση της αρεσκείας τους. Έτσι θα ικανοποιηθεί η ασφάλεια της Τουρκίας. Τέταρτο, η Τουρκία θα πρέπει να καθορίσει την προσφορότερη γι’ αυτήν μορφή διχοτόμησης. Στην ασφάλεια της περιοχής που θα παραχωρηθεί στους Ρωμιούς της Κύπρου θα πρέπει να συμμετέχει και η Τουρκία γιατί το θέμα σχετίζεται με την ασφάλεια της καθώς και της Μέσης Ανατολής και Πέμπτο, πρέπει να επιδιωχθεί η ελεύθερη μετάβαση Τούρκων προς την Κύπρο, ούτως ώστε το σύνολο του Τουρκικού πληθυσμού να μπορέσει να αυξηθεί στο ποσοστό που ανήρχετο επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ο Σαρρής μπορεί να έφυγε αλλά το έργο του παραμένει μία ηχηρά επιστημονική και συνάμα πολιτική υπόμνηση, προσωπικής ανεξαρτησίας και επιστημονικής αξιοπρέπειας σε αυτές τις στιγμές ταπείνωσης που διέρχεται ο Ελληνισμός.

www.geopolitics-gr.blogspot.com