Τουρκία: Η επιβεβαίωση του πραιτωριανού κράτους

Χρήστος Ιακώβου

Οι τελευταίες συλλήψεις στην Τουρκία για τη γνωστή υπόθεση Εργκενεκόν, αποτελούν έναν άλλο κρίκο στην αλυσίδα αποκάλυψης του τουρκικού παρακράτους. Η πραγματικότητα αυτή, όπως ξετυλίγεται, έρχεται να επιβεβαιώσει τη βάση πάνω στην οποία στηρίχθηκε τα τελευταία χρόνια ένα μέρος της δυτικής τουρκολογίας, για να αναλύσει τις σχέσεις κράτους-κοινωνίας στη σύγχρονη Τουρκία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο χρησιμοποιήθηκε από πολλούς ερευνητές ο όρος "πραιτωριανό κράτος" για να ερμηνεύσει τη διαπλοκή που δημιούργησε το τουρκικό κράτος με παρακρατικούς θεσμούς, πάντοτε με τον εθνικιστικό μανδύα, προκειμένου να μπορέσει να ασκεί το ρόλο του ως Devlet Baba (κράτος πατέρας) και να μπορούν να ασκούν το μονοπώλιο ηγεμονικής ισχύος οι θεσμοί που επιφορτίστηκαν αυθαίρετα να παίζουν αυτό το ρόλο (στρατογραφειοκρατία). Ο όρος "πραιτωριανό κράτος" εισήχθη για πρώτη φορά στην Πολιτική Επιστήμη από τον Αμερικανό καθηγητή Amos Perlmutter το 1974 (Egypt, The Praetorian State), προκειμένου να προσδιορίσει μία συγκεκριμένη τυπολογία κρατών του Τρίτου Κόσμου. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρητική προσέγγιση, "πραιτωριανό" είναι το κράτος το οποίο αποτελεί όργανο εξουσίας ενός στρατού, που η πραγματική του δύναμη ευρίσκεται πίσω από τους πολιτικούς θεσμούς. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για το καθεστώς όπου μια στρατογραφειοκρατία, η οποία αποτελεί το επίκεντρο του συστήματος, υπαγορεύει τους κανόνες συνοχής και επιβίωσης του κράτους. Σε τέτοια καθεστώτα είναι απαραίτητη η ύπαρξη μίας πραιτωριανής κλίκας, η οποία δρα υπογείως και αποτελεί προέκταση της πραιτοριανής εξουσίας. Εντός αυτής της κλίκας υπάρχει στρατιωτική δύναμη, η οποία εγγυάται την υπαγόρευση, την καθοδήγηση και τον περιορισμό δράσεων για δυνάμεις που εισέρχονται απειλητικά στο πολιτικό παιγνίδι σε κρίσιμες περιόδους ή εσωτερικεύονται από διάφορους κοινωνικούς δρώντες. Αυτή η κλίκα στα πραιτωριανά καθεστώτα παίζει το ρόλο του παρακράτους. Στα "πραιτωριανά κράτη" η κοινωνία είναι, εκ των πραγμάτων, διαχωρισμένη από το κράτος, η ύπαρξη του οποίου ανάγεται σε αυτοσκοπό. Τα άτομα και οι θεσμοί που αποτελούν το "πραιτωριανό κράτος" είναι επιφορτισμένα με την αναπαραγωγή του. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο λειτουργεί και το "πραιτωριανό παρακράτος". Αυτό το θεωρητικό μοντέλο έλκει την προέλευσή του από την ύστερη Ρωμαϊκή Περίοδο. 

Αρχικά, οι πραιτωριανοί φρουροί (cohors praetoria) συγκροτήθηκαν με σκοπό την προστασία υψηλόβαθμων αξιωματικών. Κατά την εποχή του αυτοκράτορα Αυγούστου, οι πραιτωριανοί φρουροί απέκτησαν το δικαίωμα να εισέρχονται ενόπλως στους ιερούς χώρους του ρωμαϊκού κράτους και με αυτό τον τρόπο έγιναν αυτοκρατορικοί φρουροί. Σταδιακώς, απετέλεσαν μία τάξη με δύναμη και επιρροή στην επιλογή δημοσίων πολιτικών και αυτοκρατόρων, καθώς επίσης και στις αποφάσεις της Συγκλήτου. Στο τέλος, έφθασαν να ενισχύουν και να υποστηρίζουν εκείνες τις πολιτικές δυνάμεις οι οποίες υπηρετούσαν περισσότερο τα συμφέροντά τους, με αποτέλεσμα να μετασχηματίσουν και να ταυτίσουν το δικό τους συμφέρον με αυτό του κράτους. Αυτός είναι, εν συντομία, ο αρχαϊκός τύπος πραιτωριανής εξουσίας. 
Μέσα στον ορισμό του Perlmutter εμπίπτει και το κεμαλικό κράτος. Πιο συγκεκριμένα, η πτυχή που αφορά τη γένεση και δράση του τουρκικού παρακράτους και η σχέση με την πραιτωριανή εξουσία ανιχνεύεται στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Η είσοδος της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ το 1952 αύξησε τις ανάγκες των αμερικανικών υπηρεσιών για επαρκή μέτρα ασφαλείας στο εσωτερικό της χώρας. Έτσι, το 1952 ιδρύεται από τη Βορειοατλαντική Συμμαχία μια ειδική οργάνωση με την ονομασία "Ελεγκτική Επιτροπή Επιστράτευσης". Επρόκειτο για μία γενική υπηρεσία που δημιουργήθηκε στα κράτη- μέλη του ΝΑΤΟ και είχε το χαρακτήρα Δικτύου Ανορθόδοξου Πολέμου, γνωστής ως GLADIO. Το παρακρατικό αυτό δίκτυο πραγματοποίησε, υπό το πρόσχημα της αντιμετώπισης του κομουνιστικού κινδύνου, σωρεία εγκληματικών ενεργειών σε βάρος πολιτών στην πορεία του Ψυχρού Πολέμου. Στην Τουρκία, το 1965, η Ελεγκτική Επιτροπή Επιστράτευσης μετονομάσθηκε σε "Διεύθυνση Ειδικού Πολέμου" (ΔΕΠ), η οποία υπήχθη στον υπαρχηγό των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων. 
Όπως αποδεικνύεται, τον τελευταίο χρόνο, με τις διάφορες συλλήψεις στην Τουρκία, η Εργκενεγκόν για να επιτύχει τους στόχους της διείσδυσε και οργανώθηκε στα πολιτικά κόμματα, στην υπηρεσία πληροφοριών, στην κρατική ασφάλεια, στο χώρο της Παιδείας, του Τύπου, των θρησκευτικών ιδρυμάτων, και της Δικαιοσύνης. Με υπόγεια δράση επιδιώκει να καθορίσει τις αναγκαίες αναθεωρήσεις νόμων, συμπεριλαμβανομένων και του Συντάγματος, επιζητώντας να ρυθμίζει τους νόμους ανάλογα με τις δικές τις επιλογές. Αυτή η τεραστία οργάνωση που διείσδυσε και ελέγχει πολλές κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές, πολιτιστικές, ακόμη και αθλητικές δραστηριότητες της τουρκικής κοινωνίας, για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της χρηματοδότησής της ανέπτυξε δραστηριότητες στο χώρο του οικονομικού εγκλήματος (εμπόριο ναρκωτικών, λαθρεμπόριο όπλων, λαθρομετανάστευση κ.τ.λ.) εντός της Τουρκίας (πρβλ. το σκάνδαλο Σουσουρλούκ το 1996) και της κατεχομένης Κύπρου. 
Παρά την προσπάθεια του Ερντογάν για εκσυγχρονισμό, ο οποίος είναι ταυτισμένος με την πολιτική του επιβίωση, ο ρόλος του παρακράτους είναι άμεσα συνυφασμένος με το μέλλον του κεμαλικού "πραιτωριανού κράτους". Το πραιτωριανό κράτος είναι συνυφασμένο με τον εκδημοκρατισμό της Τουρκίας, που μπορεί να επέλθει μόνο όταν η κεμαλική στρατογραφειοκρατία σπάσει τον επαναλαμβανόμενο κύκλο αυτοσυντήρησής της.