Ισραήλ Απρόβλεπτες επιπτώσεις από τον πόλεμο

Le Monde Diplomatique

Του Alain Gresh
Αναπληρωτή διευθυντή «Le Monde diplomatique»

Εξαπολύοντας επίθεση ενάντια στη Γάζα, η ισραηλινή κυβέρνηση δεν προσπάθησε μόνο να καλύψει την απόσταση που την χωρίζει από τη δεξιά στον ανταγωνισμό για τις εκλογές της 10ης Φεβρουαρίου. Προσπάθησε επίσης να πάρει την εκδίκησή της μετά την ήττα που υπέστη ο στρατός της στο Λίβανο το 2006 απέναντι στη Χεζμπολάχ. Ο απολογισμός, ωστόσο, δεν ανταποκρίνεται στις ελπίδες της. Οι σφυγμομετρήσεις δείχνουν ότι θα κερδίσει το Λικούντ του Μπενιαμίν Νετανιάχου, η Χαμάς αντιστάθηκε και η εικόνα του Ισραήλ κηλιδώθηκε από το εύρος των σφαγών που διαπράχθηκαν και από τις καταστροφές.

«Υπάρχουν ακόμη στρατιωτικοί που ζουν στην εποχή του πολέμου της ανεξαρτησίας (1948) ή της εκστρατείας στο Σινά (1956). Γι αυτούς, τα πάντα συνοψίζονται στα άρματα, στον έλεγχο των εδαφών ή στο να γνωρίζουν ποια εδάφη ελέγχονται, στο να κατέχουν αυτόν ή τον άλλο λόφο. Αλλά όλα αυτά είναι χωρίς αξία (...) Ο πόλεμος του Λιβάνου (2006) θα περάσει στην ιστορία ως ο πρώτος πόλεμος στη διάρκεια του οποίου η στρατιωτική διοίκηση κατάλαβε ότι ο κλασικός πόλεμος έχει καταστεί απαρχαιωμένος (1)».

Ευθύνες στον Όλμερτ
Τα λόγια αυτά του Σεπτεμβρίου 2008 δεν προέρχονται από έναν οποιονδήποτε ισραηλινό ειρηνιστή, αλλά από τον Εχούντ Όλμερτ. Θα χρειαζόταν ένας Ζακ Λακάν για να αποκρυπτογραφήσει το ασυνείδητο αυτού του πρωθυπουργού που είναι ένοχος ενός καταστροφικού πολέμου στο Λίβανο το 2006 και ο οποίος υποτροπίασε στη Γάζα, ενώ ταυτόχρονα ισχυριζόταν ότι η χώρα του θα πρέπει να εγκαταλείψει τη μίζερη αντίληψη για την ασφάλεια.

Αναμφίβολα ο 'Ολμερτ συμμερίζεται με τους περισσότερους ισραηλινούς ηγέτες αυτή τη σκέψη που εξέθεσε απερίφραστα το 2002 ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου εκείνη την περίοδο, ο στρατηγός Μοσέ Αγιαλόν: «Πρέπει να δώσουμε στους Παλαιστίνιους να καταλάβουν, όσο πιο βαθιά γίνεται στη συνείδησή τους, ότι είναι ένας λαός νικημένος (2)». Όπως σε κάθε νέο πόλεμο, οι ηγέτες επαναλαμβάνουν την ίδια επωδό: οι Άραβες δεν καταλαβαίνουν παρά μόνο τη δύναμη, ας τους δώσουμε λοιπόν ένα «καλό μάθημα» και η ειρήνη θα είναι επιτέλους δυνατή. «Θα έχουμε το δάχτυλο στη σκανδάλη (3)», διακήρυξε η Τζίπι Λίβνι, η υπουργός Εξωτερικών του Ισραήλ. Ο Όλμερτ και η κυβέρνησή του είναι υποστηρικτές της ειρήνης - του τύπου της ειρήνης που επιβλήθηκε, κατά το 19ο αιώνα, από την κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών στις φυλές των Ινδιάνων.

Προσωρινά, τα κανόνια σώπασαν στις 18 Ιανουαρίου. Η ισραηλινή κυβέρνηση ήθελε ο στρατός της να αποχωρήσει από τη Γάζα πριν αναλάβει τα καθήκοντά του ο Μπαράκ Ομπάμα. Και η Χαμάς έδωσε προθεσμία μία εβδομάδα στο Ισραήλ για να αποσύρει τους στρατιώτες του και να ανοίξει ξανά τις διόδους με τη Γάζα. Πέρα από όλες τις ζωτικές υποδομές που καταστράφηκαν εσκεμμένα - από τα υπουργεία ως τους σταθμούς της Πυροσβεστικής, περνώντας από τη Βουλή και το πανεπιστήμιο -, το τίμημα που πλήρωσε ο πληθυσμός διαλύει τις οθόνες των τηλεοράσεων ολόκληρου του κόσμου. Ακόμη και τα γαλλικά μέσα ενημέρωσης, αρκετά δειλά μέχρι τότε, δεν μπορούν πια να αποκρύψουν το εύρος της καταστροφής. Πέρα από τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν και τα οποία θα στοιχίσουν ίσως μία μέρα στους ισραηλινούς ηγέτες την παραπομπή τους σε ένα διεθνές δικαστήριο, πέρα από κάθε ηθική εκτίμηση, ποιο πολιτικό τοπίο, τοπικό και περιφερειακό, διαγράφεται μετά τη μάχη;

Υλοποιήθηκαν οι στόχοι;
Ο πρωταρχικός στόχος της ισραηλινής κυβέρνησης ήταν να εξασθενήσει σταθερά την Χαμάς στο στρατιωτικό και το πολιτικό επίπεδο - ισχυρίζεται ότι το πέτυχε και ότι έδωσε στους «τρομοκράτες» ένα «καλό μάθημα». Είναι, άραγε, τόσο ξεκάθαρο; Η τακτική των μαζικών βομβαρδισμών και της αποφυγής των εκ του σύνεγγυς μαχών - η τρίτη φάση της επιχείρησης, η οποία ποτέ δεν εφαρμόστηκε, περιλάμβανε την επίθεση του πεζικού στο εσωτερικό των πόλεων - περιόρισε τις απώλειες του στρατού, αλλά δεν επέτρεψε να αποδιαρθρωθεί ο στρατιωτικός πυρήνας της Χαμάς, ανάμεσα σε τρεις χιλιάδες και πέντε χιλιάδες σκληραγωγημένους μαχητές. Όπως η Χεζμπολάχ το 2006, η οργάνωση αυτή μπόρεσε, μέχρι την τελευταία στιγμή να εκτοξεύει ρουκέτες και να διατηρεί τη ροή, περιορισμένη βέβαια, του ανεφοδιασμού της σε όπλα.

Όποιες και αν είναι οι επικρίσεις που διατυπώθηκαν για τη στρατηγική της ισλαμιστικής οργάνωσης και για την εκτόξευση των ρουκετών ενάντια σε αμάχους, η μεγάλη πλειοψηφία του παλαιστινιακού πληθυσμού θεωρεί την ισραηλινή κυβέρνηση υπεύθυνη των καταστροφών. Όπως τονίζει με τη μαρτυρία της η Έλενα Κλέιμπο, πρώην πρεσβευτής της Κόστα Ρίκα στο Ισραήλ, και τώρα εργαζόμενη σε ανθρωπιστική οργάνωση στη Γάζα: «Ποτέ εδώ και χρόνια το επίπεδο του μίσους απέναντι στο Ισραήλ δεν ήταν τόσο υψηλό. Και οι άνθρωποι γελούν όταν το Ισραήλ δηλώνει ότι ήταν ένας πόλεμος ενάντια στη Χαμάς, και όχι ενάντια στους πολίτες (4)».

Αδυναμίες της Φάταχ
Οι Παλαιστίνιοι μέμφονται επίσης την Παλαιστινιακή Αρχή για την παθητικότητά της κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ήδη διασπασμένη, η Φάταχ είδε την εσωτερική της κρίση να βαθαίνει, παρά την έκκληση στην ενότητα και στην αντίσταση που εξαπέλυσε από τη φυλακή του ο Μαρουάν Μπαργούτι (5). Αποδυναμωμένος και περιθωριοποιημένος, ο πρόεδρος Μαχμούντ Αμπάς υποχρεώθηκε να κάνει έκκληση για τη δημιουργία κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Η Γάζα, αύριο, θα παραμείνει κάτω από τον έλεγχο της Χαμάς ή θα κυβερνηθεί από μια εθνική αρχή στην οποία θα παίζει κεντρικό ρόλο η Χαμάς. Αυτός ήταν, άραγε, ο στόχος του Ισραήλ;

Το προσεχές διακύβευμα είναι η ανοικοδόμηση της Γάζας, την οποία η ισραηλινή κυβέρνηση θέλει να ελέγξει στενά: κανένα σχέδιο δεν θα γίνει δεκτό, κανένα δολάριο δεν θα μπει στο έδαφος χωρίς τη συμφωνία μας, βεβαιώνουν οι ισραηλινοί υπεύθυνοι, οι οποίοι προσθέτουν ότι θα πρέπει η Χαμάς να μην μπορέσει να διεκδικήσει αυτή τη βοήθεια. Το Ισραήλ εξασφάλισε την υποστήριξη, σε αυτό το σημείο, της επιτρόπου για τις εξωτερικές σχέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Μπενίτα Φερέρο-Βάλντνερ(6). Αλλά, καθώς δεν υπάρχει καμία άλλη αρχή πέρα από την Χαμάς στη Γάζα, η ανοικοδόμηση κινδυνεύει να περιοριστεί στην ανθρωπιστική βοήθεια. Όλες οι προϋποθέσεις για μια επανάληψη της εκτόξευσης πυραύλων κατά του Ισραήλ θα έχουν λοιπόν εκπληρωθεί: ο αποκλεισμός που επιβλήθηκε στη Γάζα ήταν μία από τις ουσιαστικές αιτίες της τελευταίας κλιμάκωσης.

Περιφερειακές αλλαγές
Ο πόλεμος άλλαξε βαθιά τα περιφερειακά δεδομένα, αλλά όχι προς την κατεύθυνση που επιθυμούσαν οι ισραηλινοί ηγέτες. Επιβεβαίωσε κατ’ αρχήν την περιθωριοποίηση της Παλαιστινιακής Αρχής. Ευνόησε τη σταθεροποίηση ενός μετώπου αντίστασης γύρω από το Κατάρ - μία χώρα που φιλοξενεί τη μεγαλύτερη αμερικανική βάση στην περιοχή ! - και τη Συρία. Η συμμαχία συγκεκριμενοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της συνόδου στην Ντόχα στις 16 Ιανουαρίου, με τη συμμετοχή δώδεκα αραβικών χωρών (ανάμεσά τους η Αλγερία, το Μαρόκο, ο Λίβανος και το Ιράκ, υποτιθέμενος σύμμαχος των Ηνωμένων Πολιτειών), με τις οποίες συμπαρατάχθηκαν η Σενεγάλη, η οποία προεδρεύει στον Οργανισμό της Ισλαμικής Διάσκεψης, η Τουρκία, η Ινδονησία, η Βενεζουέλα και το Ιράν. Η Μαυριτανία και το Κατάρ αποφάσισαν να αναστείλουν τις σχέσεις τους - διπλωματικές για την πρώτη (όπως έκαναν η Βενεζουέλα και η Βολιβία), οικονομικές για το δεύτερο - με το Ισραήλ.

Στις 19 και 20 Ιανουαρίου η αραβική σύνοδος στο Κουβέιτ ενέκρινε μια εύθραυστη συμφιλίωση την οποία κατηύθυνε η Σαουδική Αραβία, η οποία προσπάθησε να αποκαταστήσει την εικόνα της. Το Κάιρο και το Ριάντ θέλησαν να απαντήσουν στην εξαγρίωση της αραβικής κοινής γνώμης και να στείλουν ένα μήνυμα στη νέα αμερικανική κυβέρνηση τονίζοντας ότι είναι επείγον να βρεθεί λύση στην ισραηλο-παλαιστινιακή σύγκρουση. Ο πρόεδρος Χόσνι Μουμπάρακ, εξοργισμένος από την υπογραφή ενός ισραηλο-αμερικανικού μνημονίου για τον αγώνα ενάντια στην εισαγωγή όπλων στη Γάζα, για το οποίο δεν τον συμβουλεύτηκαν, επανέλαβε αμέσως τη μεσολάβησή του ανάμεσα στο Ισραήλ και την Χαμάς ώστε να σταθεροποιηθεί η κατάπαυση του πυρός. Ελπίζει έτσι, όπως οι περισσότεροι άραβες ηγέτες, να διευκολύνει μία συμφιλίωση ανάμεσα στην Χαμάς και την Φάταχ.

Ο ρόλος της Τουρκίας
Μία χώρα επιβεβαίωσε τον αυξανόμενο ρόλο της στην περιφερειακή σκηνή: η Τουρκία, παραδοσιακός σύμμαχος του Ισραήλ. Ο πρωθυπουργός Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, όπως και ο Χόσνι Μουμπάρακ, ένιωσε ταπεινωμένος από τον Εχούντ Όλμερτ. Επισκεπτόμενος την Άγκυρα, στις 22 και 23 Δεκεμβρίου, ο τελευταίος δεν ενημέρωσε τον εταίρο του για τις προθέσεις του σχετικά με τη Γάζα. Την επομένη της επίθεσης της 27ης Δεκεμβρίου, ο Ερντογάν διακήρυσσε στα στελέχη του κόμματός του: «Αυτή η επίθεση, τη στιγμή που κάνουμε τόσες προσπάθειες για την ειρήνη, καταφέρνει ένα πλήγμα εναντίων της (7)». Ο Ερντογάν ανακοίνωσε την αναστολή της μεσολάβησής του ανάμεσα στο Ισραήλ και τη Συρία, η οποία είχε οδηγήσει τις δύο χώρες μέχρι το κατώφλι των άμεσων διαπραγματεύσεων.

Κατά τη διάρκεια της κρίσης, η Τουρκία ενίσχυσε τις σχέσεις της με την Χαμάς. Ελπίζει τώρα να παίξει ρόλο μεσολαβητή ανάμεσα σε αυτήν και την Παλαιστινιακή Αρχή. Η εθνική ομοφωνία εκφράστηκε από διαδηλώσεις στις οποίες συγκεντρώθηκαν πολλές χιλιάδες άτομα στις πόλεις και τα χωριά της Τουρκίας.

Ενισχύεται το Ιράν
Διευρύνοντας τις συμμαχίες του στον αραβικό και το μουσουλμανικό κόσμο, το Ιράν ενισχύει επίσης το βάρος του. Ο ριζοσπαστικός λόγος του βρίσκει αυξανόμενη απήχηση στην περιοχή, και η χώρα είναι σε θέση ισχύος απέναντι στη νέα αμερικανική κυβέρνηση. Ωστόσο, η Τεχεράνη έδειξε μια ορισμένη συγκράτηση στην κρίση, καθώς ο Ηγέτης της επανάστασης, ο αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, διακήρυξε ότι «τα χέρια μας είναι δεμένα σε αυτό το πεδίο(8)». Η εκτόξευση ορισμένων ρουκετών εναντίον του Ισραήλ από το έδαφος του Λιβάνου δημιούργησε το φόβο ανοίγματος ενός δευτέρου μετώπου. Κάτι τέτοιο δεν πραγματοποιήθηκε, αλλά μπορούμε να διακρίνουμε σε αυτά τα επεισόδια μια προειδοποίηση: μέσω διπλωματικών διόδων, το Ιράν γνωστοποίησε στην αιγυπτιακή κυβέρνηση ότι δεν θα αφήσει να συντριβεί η Χαμάς.

Η απάθεια της Δύσης
Οι δυτικές κυβερνήσεις δεν τρέφουν παρά περιφρόνηση για τη γνώμη των «αραβικών μαζών». Την έδειξαν αποκηρύσσοντας τα αποτελέσματα των δημοκρατικών εκλογών του Ιανουαρίου 2006 στην Παλαιστίνη και τη νίκη της Χαμάς. Υψώνουν τους ώμους αδιάφορα όταν η σαουδαραβική κυβέρνηση, σε μία ανακοίνωση της 12ης Ιανουαρίου, καταγγέλλει τη «ρατσιστική γενοκτονία» στη Γάζα. Αγνοούν την έκταση των διαδηλώσεων στον αραβικό και μουσουλμανικό κόσμο, ιδιαίτερα στην Αίγυπτο (παρά την επιβολή σχεδόν κατάστασης πολιορκίας στο Κάιρο) ή στο Αφγανιστάν. Ωστόσο, ποια αραβική κυβέρνηση θα μπορέσει αύριο να μιλήσει για ειρήνη με το Ισραήλ; Ο Σαουδάραβας βασιλιάς ανακοίνωσε ότι η πρωτοβουλία του 2002, η οποία προβλέπει μια συνολική ειρήνη ανάμεσα στον αραβικό κόσμο και το Ισραήλ με αντάλλαγμα τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου παλαιστινιακού κράτους στα κατεχόμενα, από το 1967, από το Ισραήλ εδάφη, δεν θα μείνει για μεγάλο διάστημα πάνω στο τραπέζι.

Η σύμπτωση ήταν καταπληκτική. Στις 18 Ιανουαρίου, ενώ οι πρώτοι δυτικοί δημοσιογράφοι μετέδιδαν τις εικόνες σεληνιακού τοπίου από τη Γάζα, μπορούσαμε να δούμε στις οθόνες της τηλεόρασης τον πρωθυπουργό Όλμερτ να χαίρεται, μπροστά σε έξι Ευρωπαίους ηγέτες, ανάμεσά τους ο Νικολά Σαρκοζί, για την «εξαιρετική υποστήριξή τους στο κράτος του Ισραήλ και για τη φροντίδα τους για την ασφάλειά του». Περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη σύγκρουση από το 1967, η ευρωπαϊκή θέση, κυρίως η θέση της Γαλλίας, φάνηκε να ευθυγραμμίζεται με τη θέση της ισραηλινής κυβέρνησης. Αναδρομικά, η ενίσχυση των σχέσεων ανάμεσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το Ισραήλ που αποφασίστηκε στις αρχές Δεκεμβρίου του 2008 φαίνεται ως πράσινο φως για την επιχείρηση στη Γάζα: όποιες και αν είναι οι ισραηλινές επιδρομές, η Ευρώπη (και η Γαλλία) θα εμβαθύνει τους διμερείς δεσμούς της με το Τελ Αβίβ (9).

Ο αγώνας ενάντια στην «ισλαμιστική τρομοκρατία» στηρίζει τη δυτική συμμαχία στις αναθυμιάσεις των σταυροφοριών. Χωρίς να φτάνει τις παρεκτροπές του Σίλβιο Μπερλουσκόνι που εξηγούσε, στην Ιερουσαλήμ, «όταν ακούω να λένε ότι οι ρουκέτες εκτοξεύτηκαν κατά του Ισραήλ, το νιώθω ως ένα κίνδυνο για την Ιταλία και για το σύνολο της Δύσης (10)», ούτε τις παρεκτροπές του διευθυντή του περιοδικού «Εξπρές» που έγραψε ότι ο ισραηλινός στρατός υπερασπίζεται «την ηρεμία μας (11)» - ένα τμήμα της δεξιάς εξηγούσε ήδη, από τη δεκαετία του 1980, ότι η κυβέρνηση του απαρτχάιντ πολεμούσε «για μας» στη Νότια Αφρική, ενάντια στον κομμουνισμό, τη Σοβιετική Ένωση και την Κούβα -, ο πρόεδρος Σαρκοζί εξήγησε, πολλές φορές, ότι η Χαμάς φέρει βαριά ευθύνη γι αυτό τον πόλεμο γιατί διέκοψε την εκεχειρία, κάτι το οποίο είναι αναληθές.

Παρά τα πολλαπλά ταξίδια του αεικίνητου προέδρου της, η Γαλλία έχασε πολύ από την αξιοπιστία της, όπως δείχνουν οι χωρίς προηγούμενο επιθέσεις του αραβικού Τύπου, περιλαμβανόμενου και του Τύπου σε μετριοπαθείς χώρες, ο οποίος συνδέει στο εξής τη Γαλλία με τις Ηνωμένες Πολιτείες του Τζορτζ Μπους. Για τη σαουδαραβική εφημερίδα «Ελ Ουάταν» της 11ης Ιανουαρίου, «όλες οι μεγάλες δυνάμεις υποστήριξαν την ισραηλινή θέση, περιλαμβανόμενης της Γαλλίας, η οποία ήταν μέχρι τώρα το σύμβολο της ισορροπίας απέναντι στις περιφερειακές υποθέσεις». Και η απόφαση του Παρισιού να μετάσχει στον αγώνα ενάντια στο λαθρεμπόριο όπλων στη Γάζα δεν μπορεί να φανεί παρά ως μια επιχείρηση προστασίας μιας κατοχικής δύναμης: κανείς δεν ζήτησε από το Ισραήλ να πάψει να επανεξοπλίζεται...


Πόλεμος και ηθική
«Ένας πόλεμος χωρίς αντικείμενο οδήγησε σε μια ηθική ήττα το Ισραήλ», είχε ως τίτλο η εβδομαδιαία βρετανική εφημερίδα «The Observer» στις 18 Ιανουαρίου. Η επίθεση ενάντια στη Γάζα προκάλεσε ουσιαστικά την κατάρρευση των περισσότερων ηθικών φραγμών στο Ισραήλ. Μια φράση συνοψίζει αυτή την αντίληψη: «μπάαλ χαμπαγίτ χισταγκεγιά» («το αφεντικό τρελάθηκε»), την οποία εξηγεί ένας πρώην σύμβουλος εθνικής ασφαλείας του Ισραήλ ο Γκιόρα Εϊλάντ: «Αν οι πολίτες μας δεχθούν επίθεση, δεν θα απαντήσουμε κατά τρόπο ανάλογο, αλλά με όλα τα μέσα τα οποία διαθέτουμε για να προκαλέσουμε τέτοιες καταστροφές που θα σκεφτείτε δυο φορές πριν μας επιτεθείτε (12)». Αυτή η τακτική εφαρμόστηκε στο Λίβανο το 2006, με την επωνυμία του «δόγματος Ντάχια», από το όνομα μιας συνοικίας στο νότιο τμήμα της Βηρυτού που φιλοξενούσε τα γραφεία της Χεζμπολάχ. Συνίσταται στην καταστροφή μιας συνοικίας ή ενός ολόκληρου χωριού από τη στιγμή που φιλοξενεί «τρομοκράτες» οι οποίοι βάλλουν κατά του Ισραήλ.

Η περιφρόνηση των απωλειών σε αμάχους του εχθρού διεκδικείται πλέον ανοιχτά στο Ισραήλ. Σε μία επιστολή στον πρωθυπουργό Όλμερτ, ο πρώην μεγάλος σεφαραδίτης ραβίνος Μορντεχάι Ελιγιάχου εξηγούσε το 2007 ότι δεν υπάρχει «καμία ηθική απαγόρευση να σκοτώνεις αδιακρίτως αμάχους κατά τη διάρκεια ενδεχόμενης επίθεσης ενάντια στη Γάζα που θα έχει ως στόχο να σταματήσει την εκτόξευση ρουκετών (13)». Όσο πιο μεγάλη είναι η κατοχή, τόσο περισσότερο διαφθείρει τον κατέχοντα. Φαντάζεται κανείς τί θα γίνονταν οι ελευθερίες και οι ηθικοί κανόνες στη Γαλλία εάν ο πόλεμος της Αλγερίας διαρκούσε σαράντα χρόνια.

Με περισσότερη αποφασιστικότητα από πολλούς άλλους, η κυβέρνηση της Νότιας Αφρικής καταδίκασε την ισραηλινή επίθεση ενάντια στη Γάζα. Η μακρά εμπειρία του αγώνα ενάντια στο καθεστώς του απαρτχάιντ έμαθε στους ηγέτες του Εθνικού Αφρικανικού Κογκρέσου (ANC) την υποκρισία του δυτικού λόγου σχετικά με τη βία και την τρομοκρατία. Επικαλούμενος τις διαπραγματεύσεις του με την κυβέρνηση των λευκών Νοτιοαφρικανών και τα αιτήματά της να σταματήσει η βία, ο Νέλσον Μαντέλα έχει γράψει: «Απαντούσα ότι το κράτος ήταν υπεύθυνο για τη βία και ότι είναι πάντα ο καταπιεστής, και όχι ο καταπιεζόμενος, εκείνος που καθορίζει τη μορφή του αγώνα. Εάν ο καταπιεστής χρησιμοποιεί τη βία, ο καταπιεζόμενος δεν θα έχει άλλη επιλογή παρά να απαντήσει με τη βία. Στην περίπτωσή μας, αυτό δεν ήταν παρά μια μορφή νόμιμης άμυνας (14)».


Υποσημειώσεις

(1) «The New York Review of Books», 4-17 Δεκεμβρίου 2008.
(2) Αναφέρεται από τον Rashid Khalidi, «What you don't know about Gaza», «The New York Times», 7 Ιανουαρίου 2009.
(3) Συζήτηση με την εφημερίδα «Le Monde», 19 Ιανουαρίου 2009.
(4) Mel Frykberg, «Retour de l'aide humanitaire a Gaza», Inter Press Service, 20 Ιανουαρίου 2009.
(5) Βλέπε τον ιστότοπο της «L'Humanité», www.humanite.fr
(6) Δήλωση της 19 Ιανουαρίου 2009.
(7) «Today's Zaman», Άγκυρα, 29 Δεκεμβρίου 2008.
(8) Αναφέρεται από τον Trita Parsi, «Israel, Gaza and Iran : Trapping Obama in imagined fault lines», The Huffington Post (blog), 13 Ιανουαρίου 2009.
(9) Η Ένωση αποφάσισε, σε συμφωνία με το Ισραήλ, να αναβάλει για την ώρα την εφαρμογή αυτής της «αναβάθμισης».
(10) «Haaretz.com», 19 Ιανουαρίου 2009.
(11) Christophe Barbier, «L'Express», Παρίσι, 14 Ιανουαρίου 2009.
(12) Αναφέρεται από την «The International Herald Tribune», Παρίσι, 20 Ιανουαρίου 2009.
(13) Αναφέρεται από την «The Jerusalem Post», 30 Μαΐου 2007.
(14) Nelson Mandela, «Un long chemin vers la liberté», Le Livre de poche, Παρίσι, σ. 647.