Η Ινδία αναζητεί νέο ρόλο

Le Monde Diplomatique

Του Siddharth Varadarajan
Επικεφαλής τμήματος στρατηγικών θεμάτων της εφημερίδας « The Hindu», Νέο Δελχί

Στις 22 Οκτωβρίου, η Ινδία εκτόξευσε την πρώτη της μη επανδρωμένη πτήση προς τη σελήνη. Πρόκειται για ένα επίτευγμα που επιβεβαιώνει τη θέλησή της ν’ ανταγωνιστεί την Κίνα, η οποία λίγες βδομάδες πριν έστειλε αστροναύτες στο διάστημα. Το Νέο Δελχί σκοπεύει ν’ αναδειχθεί σε μία από τις μεγαλύτερες παγκόσμιες δυνάμεις.

Στις 6 Σεπτεμβρίου, το Nuclear Suppliers Group (NSG)-το καρτέλ 45-χωρών που ελέγχει το παγκόσμιο εμπόριο ατομικών υλικών- αποφάσισε ομόφωνα να επιτρέψει στην Ινδία να έχει πρόσβαση σε πυρηνικό εξοπλισμό και καύσιμα από τα μέλη του, παρόλο που παραμένει εκτός της Συνθήκης για τη Μη Διάδοση των Πυρηνικών και αρνείται να επιτρέψει τη διεθνή επιθεώρηση των πυρηνικών σταθμών της. (1)
Η είσοδος της Ινδίας στην ελίτ των κρατών που κατέχουν και πυρηνικά όπλα αλλά και το δικαίωμα να επιδίδονται σε πυρηνικό εμπόριο με τον υπόλοιπο κόσμο, σηματοδοτεί μία από τις πιο σημαντικές αλλαγές του διεθνούς συστήματος έπειτα από την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και την ανάδυση της Κίνας. Μαρτυρά τη μεταστροφή της εξωτερικής πολιτικής της χώρας, μετά την οικονομική της μεταμόρφωση.

Συναίνεση των ΗΠΑ
Η απόφαση του NSG δε θα μπορούσε να έχει παρθεί χωρίς τη συναίνεση των Ηνωμένων Πολιτειών, οι οποίες βλέπουν την πυρηνική συμφωνία ως τον άξονα γύρω από τον οποίο θα χτιστεί μία μελλοντική στρατηγική συμμαχία μεταξύ Ουάσινγκτον και Νέου Δελχί, με στόχο να ενισχύσει την αμερικανική ηγεμονία στην αχανή Ασιατική περιοχή που εκτείνεται από τη Μέση Ανατολή έως τη Κεντρική Ασία και τον Ειρηνικό. Άλλωστε ο αμερικανός υπουργός άμυνας Ρόμπερτ Γκέιτς χαρακτήρισε πρόσφατα τη χώρα του «έθνος του Ειρηνικού με σημαντικό ρόλο στην Ασία».(2) Ανακοίνωσε επίσης ότι οι ΗΠΑ δεν επιθυμούν να είναι απούσες από την μελλοντική αρχιτεκτονική ασφαλείας της περιοχής.

Γνωρίζοντας ότι οι μεγάλες δυνάμεις δεν συμπεριφέρονται στην Ινδία ως ισότιμη, το Νέο Δελχί, δεν βλέπει με κακό μάτι τις αμερικανικές βλέψεις αρκεί η Ουάσινγκτον να διατηρεί τη σταθερότητα στην περιοχή. Είναι, όμως, έτσι; Δυτικά και ανατολικά, η προσέγγιση της κυβέρνησης Μπους έχει οδηγήσει σε έναν καταστροφικό πόλεμο (Ιράκ), την απειλή ενός άλλου (Ιράν), και την ανάδειξη της Βορείου Κορέας ως νέας πυρηνικής δύναμης. Ακόμα και στην περίπτωση του Αφγανιστάν, όπου η Ινδία υποστηρίζει την κυβέρνηση, γεννιούνται αμφιβολίες σχετικά με τη σοβαρότητα της πολιτικής της Ουάσινγκτον και της σιωπής της σχετικά τους δεσμούς του Πακιστανικού στρατού με τους «νέο-Ταλιμπάν» καθώς και την προσφυγή σε αποκλειστικά στρατιωτικά μέσα αντί για την προώθηση της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης.

Η Αμερική και η Κίνα έχουν βαρύνοντα ρόλο στο στρατηγικό σχεδιασμό του Νέου Δελχί. Ωστόσο, η Ινδική κοσμοθεωρία σήμερα δεν μπορεί να θεωρηθεί καθαρά αμερικανό-κεντρική ή κινέζο-κεντρική. Καθώς η Ινδία καθιερώνεται ως υπερδύναμη, η εξωτερική πολιτική της διεξάγεται σε πέντε βασικά μέτωπα.

Η Ινδική στρατηγική
Το πρώτο είναι η άμεση γεωγραφική περιοχή της, η Νότια Ασία. Η Ινδική στρατηγική στη περιοχή στοχεύει στο να αναπτύξει φυσικούς και οικονομικούς δεσμούς με όλους της τους γείτονες, παρά τη διένεξη του Κασμίρ, η οποία περιορίζει της δυνατότητες προσέγγισης με την Ισλαμαμπάντ. Ωστόσο, οι σχέσεις τις Ινδίας με τους γείτονές της, συμπεριλαμβανομένου και του Πακιστάν, ποτέ δεν ήταν καλύτερες. Η περιοχή είναι σήμερα μακριά από το να αποτελεί ένα οικονομικό χώρο με συνοχή, ούτε καν χώρο επιρροής για την αδιαφιλονίκητη επέκταση του Ινδικού κεφαλαίου. Παρά την καθαρή αύξηση του εμπορίου στη Νότια Ασία, η περιοχή δέχεται μόνο το 5,5% των εμπορικών εξαγωγών της Ινδίας παγκοσμίως, σε αντιδιαστολή με το 15% στη Νοτιοανατολική Ασία και το 21% στην περιοχή που είναι ορίζεται στις στατιστικές του Ινδικού υπουργείου εμπορίας ως «Δυτική Ασία και Βόρεια Αφρική».(3)

Στο δεύτερο μέτωπο η Ινδία πρέπει να αναπροσδιορίσει τις σχέσεις της με τις παγκόσμιες δυνάμεις. Εκτός από τους σημαντικούς δεσμούς με τις ΗΠΑ και την Κίνα το Νέο Δελχί διατηρεί και επεκτείνει προσεκτικά τις σχέσεις του με την Ευρωπαϊκή Ένωση, και κυρίως με τη Γαλλία και τη Βρετανία, αλλά και με τη Ρωσία και την Ιαπωνία. Δίνει επίσης αρκετή σημασία σε άλλες ανερχόμενες δυνάμεις όπως η Βραζιλία και η Νότια Αφρική, εταίρους της στο φόρουμ IBSA (Ινδία, Βραζιλία, Νότιος Αφρική). Παράλληλα, το Νέο Δελχί, συμμετέχει στην τρόικα «RIC», στο πλαίσιο της οποίας οι υπουργοί εξωτερικών της Ρωσίας, της Ινδίας και της Κίνας συναντώνται ετησίως για να συζητήσουν πολιτικά και οικονομικά ζητήματα.

Το Μάιο του 2008, στο Αικατερινμπούργκ, οι τρεις υπουργοί του RIC συναντήθηκαν με τον Βραζιλιάνο ομόλογό τους στην πρώτη σύνοδο του «BRIC», κάτι που ο Βραζιλιάνος πρόεδρος, Λούις Ινιάσιο ντα Σίλβα, είχε οραματιστεί το 2007 κατά τη σύνοδο του G8 στο Χάιλεγκενταμ, φοβούμενος ότι οι ανερχόμενες δυνάμεις θα λειτουργούν ως κομπάρσοι σε μία παράσταση σκηνοθετημένη από τις παγκόσμιες οικονομικές δυνάμεις.

Στο τρίτο μέτωπο, η Ινδία πρέπει ν’ αντιμετωπίσει πολλά διακρατικά ζητήματα που έχουν έρθει στο προσκήνιο τα τελευταία χρόνια. Είτε αυτά αφορούν το εμπόριο, την τρομοκρατία, την κλιματική αλλαγή, την ενέργεια ή την ασφάλεια των τροφίμων, η Ινδία έχει ξεκινήσει να παρεμβαίνει δυναμικά, δημιουργώντας συχνά ποικίλες συμμαχίες ή συνασπισμούς που σε πρώτη ανάγνωση φαίνονται εξωπραγματικοί.

Στο τέταρτο μέτωπο, το Νέο Δελχί οφείλει να διαχειριστεί την πρόσφατη ανάδειξη του ινδικού κεφαλαίου σε διεθνή παίκτη. Από τη Βολιβία, όπου η εταιρία Jindal, επενδύει μαζικά στον σιδηροχαλυβουργικό τομέα, μέχρι την Ευρώπη, με την Tata και άλλες ινδικές εταιρίες, η ινδική κυβέρνηση βρίσκεται αντιμέτωπη με μία νέα σειρά προκλήσεων. Συνηθισμένη να υπερασπίζεται τον εαυτό της απέναντι στις οικονομικές απαιτήσεις των ξένων κυβερνήσεων, η Ινδία τώρα καλείται να εφαρμόσει πρακτικές λόμπι για την προώθηση των δικών της πολυεθνικών σε τομείς που εκτείνονται από την ενέργεια, τη χαλυβουργική και τις μεταφορές μέχρι τη φαρμακοβιομηχανία και τη πληροφορική.

Το πέμπτο μέτωπο αφορά στην Ασία ως ένα ενιαίο γεωστρατηγικό χώρο. Την επαύριον της ανεξαρτησίας, Ινδοί ηγέτες όπως ο Τζαβαχαρλάλ Νεχρού έδωσαν ύψιστη σημασία στην ήπειρο. Το 1955, η Ινδία συμμετείχε στη σύνοδο του Μπαντούνγκ, στην Ινδονησία, όπου ξεκίνησε το κίνημα των αδεσμεύτων.(4) Σιγά σιγά όμως, το βάρος της Ασίας στην εξωτερική της πολιτική μειώθηκε. Ακόμα και όταν οι Ινδοί ηγέτες μιλούσαν για την «Ασία» εννοούσαν την Κίνα. Στο εξής, η Ινδία έχει συνείδηση του ότι η Νότια Ασία βρίσκεται στο κέντρο της ηπείρου. Όσο δεν υπάρχει ειρήνη και σταθερότητα στην περιοχή, η Ινδία δεν μπορεί να προάγει τα στρατηγικά της συμφέροντα. Η ασιατική συνιστώσα της Ινδικής εξωτερικής πολιτικής είναι εκείνο που ενδιαφέρει εντονότερα τις ΗΠΑ. Ωστόσο, η Ουάσινγκτον δεν αντέδρασε απέναντι στην ινδική πρόταση για ένα ασιατικό ενεργειακό δίκτυο ούτε αντιστάθηκε στη συμμετοχή της στον Οργανισμό Συνεργασίας της Σαγκάης (SCO). (5)

Μεταξύ Κίνας και ΗΠΑ
Στο επίκεντρο του πολιτικού διαλόγου στην Ινδία βρίσκονται, σήμερα, οι σχέσεις με την Κίνα και τις ΗΠΑ. Η ανάδυση της Κίνας αποτελεί τη μεγαλύτερη πρόκληση και οι ηγέτες της Ινδίας είναι τυχεροί που η Ουάσινγκτον πιστεύει ότι έχει κοινά συμφέροντα με το Νέο Δελχί. Αλλά η Κίνα και η Ινδία μοιράζονται επίσης κοινά συμφέροντα, κυρίως σε σχέση με τις νέες παγκόσμιες προκλήσεις, κάτι που δεν συμβαίνει με τις ΗΠΑ. Η Ινδία προσπαθεί να διατηρήσει μια εύθραυστη ισορροπία και με τους δύο.

Η ινδική ελίτ βλέπει με καλό μάτι την Αμερικανική παρουσία στη δυτική Ασία, αλλά διστάζει να συνεργαστεί με την Ουάσινγκτον σε άλλες περιοχές όπως η κεντρική Ασία αφού αυτό θα σήμαινε διαταραχή των σχέσεων με τη Ρωσία ή άλλους δυνητικά σημαντικούς δράστες όπως το Ιράν. Η αμερικανική προσδοκία, ωστόσο, είναι πως η Ινδία θα πεισθεί να συνεργαστεί στενά με την Ουάσινγκτον στο σύνολο των ασιατικών ζητημάτων. Και όσο κι αν προσπαθήσει η Ινδία, δυσκολεύεται ιδιαίτερα να επιλέξει η ίδια τις περιοχές όπου η συνεργασία με τις ΗΠΑ φαίνεται δυνατή.
Σε ότι αφορά στο Ιράν για παράδειγμα, οι ινδικοί τομείς των χημικών λιπασμάτων και της ενέργειας θα επωφελούνταν από τη δημιουργία του αγωγού φυσικού αερίου 7 δις δολαρίων που συζητείται με την Τεχεράνη και την Ισλαμαμπάντ. Όμως, η κυβέρνηση του Μανμοχάν Σινγκ φοβόταν τόσο πολύ πως η Αμερική θα αποχωρήσει από την Ινδό-Αμερικανική πυρηνική συμφωνία – που υπογράφτηκε πανηγυρικά τον Ιούλιο του 2005 και επικυρώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2008- με αποτέλεσμα να είναι πολύ επιφυλακτική στο να υποστηρίξει ανοιχτά το ιρανικό σχέδιο φυσικού αερίου.

Στην κούρσα των εξοπλισμών
Άλλος ένας τομέας όπου υπάρχει ενδεχόμενη ασυμφωνία μεταξύ των δύο στρατηγικών συμμάχων είναι η άμυνα. Το Defense Framework Agreement που η Ινδία υπέγραψε με τις ΗΠΑ τον Ιούνιο του 2005, προβλέπει ευρεία επέκταση των στρατιωτικών δεσμών μεταξύ των δύο χωρών.(6) Ενώ το όφελος για την Ινδία θα είναι η μεταφορά τεχνολογιών αιχμής για την εγχώρια βιομηχανία πολεμικών εξοπλισμών, την αμερικανική πλευρά την ενδιαφέρει περισσότερο να αντικαταστήσει τη Ρωσία (και το Ισραήλ) ως ο κύριος προμηθευτής πολεμικών εξοπλισμών της χώρας χωρίς να δεσμευτεί παράλληλα για τη μεταφορά τεχνολογίας. Επιθυμούν επίσης να αναπτύξουν στην περιοχή κοινές επιχειρήσεις με τις ινδικές ένοπλες δυνάμεις και ν’ αποκτήσουν εύκολη πρόσβαση στα Ινδικά λιμάνια, κάτι που το Νέο Δελχί βιάζεται ν’ αποδεχτεί.

Πράγματι, ο ρυθμός και το εύρος των στρατιωτικών ασκήσεων έχουν επιταχυνθεί σε τέτοιο βαθμό που ένας Αμερικανός ακαδημαϊκός τόνισε πρόσφατα πως «η Ινδία και η Σοβιετική Ένωση τη περίοδο του Ψυχρού Πολέμου ποτέ δε είχαν τους δεσμούς που Ινδία και οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν σήμερα».(7) Και όμως, οι Ινδοί είναι διστακτικοί να δεσμευτούν περισσότερο και δείχνουν ακόμα λιγότερο ενθουσιασμό για τη συμφωνία επιμελητείας που προτείνει το Πεντάγωνο.

Αποδοχή των ΗΠΑ
Για να κατανοήσει κανείς την μεγάλη αποδοχή της στρατηγικής συμμαχίας με τις ΗΠΑ σε μεγάλη μερίδα των μεσαίων ινδικών στρωμάτων και του στρατού θα πρέπει να θυμηθεί την ήττα που είχε υποστεί η χώρα από την Κίνα στον πόλεμο του 1962. Βέβαια όσο η στρατιωτική και οικονομική δύναμη της Ινδίας μεγαλώνει, η αυτοπεποίθηση της χώρας για την ικανότητά της να αντιμετωπίσει την Κινεζική δύναμη αυξάνεται. «Η Κίνα του σήμερα δεν είναι η ίδια με αυτή που ξεκινήσαμε να προσεγγίζουμε προσεκτικά πριν από τριάντα χρόνια», εξηγούσε πρόσφατα ένας ανώτερος Ινδός αξιωματούχος, ανώνυμα. «Αλλά επίσης τείνουμε να ξεχνάμε πως ούτε η σημερινή Ινδία είναι αυτή που ήταν. Τείνουμε να ξεχνάμε αυτά που έχουμε πετύχει… Σήμερα βρισκόμαστε σε μία θέση εντελώς νέα για τις σχέσεις μας».

Ίσως αυτός είναι ο λόγος που οι επίσημες ανακοινώσεις του Νέο Δελχί αλλάζουν σταδιακά. Πριν από μόνο τρία χρόνια ο τότε υπουργός εξωτερικών Σιάμ Σαράν υποστήριζε την ινδο-αμερικανική συνεργασία στο όνομα μιας «πολύ καλύτερης ισορροπίας στην περιοχή».(8) Σήμερα, ο Ινδός υπουργός εξωτερικών, Πρανάμπ Μουκέρχεε, μιλάει όχι τόσο για «ισορροπία» με τη βοήθεια της Ουάσινγκτον αλλά για την ανάγκη μίας «ασιατικής αρχιτεκτονικής ασφαλείας», μίας ελαστικής έννοιας, που επιτρέπει να μην γίνεται συνεχώς αναφορά στην αμερικανική συμμετοχή, δηλαδή κυριαρχία.

Επιπλέον οι Ινδοί διερωτώνται εάν η Ασία είναι αρκετά μεγάλη για να προσαρμοστεί στην ανάδυση και της Ινδίας και της Κίνας. Κάποιοι πιστεύουν πως η απάντηση είναι αρνητική και πως το Νέο Δελχί θα χρειαστεί τελικά να στραφεί στην Ουάσινγκτον για να εξισορροπήσει τον κινεζικό δράκο. Κατά τα άλλα, η Κίνα προσπάθησε επί ματαίω να συνασπίσει τους αντιτιθέμενους στην αλλαγή των κανόνων του παιχνιδιού μέσα στο Nuclear Suppliers Group (NSG) και να μπλοκάρει την πυρηνική συμφωνία. Όμως οι σχέσεις στο τρίγωνο ΗΠΑ, Ινδία, Κίνα είναι πολύ πιο πολύπλοκες απ’ ότι φαίνονται. Από τη μία η Αμερικανική πολιτική δεν μπορεί να απλοποιηθεί στην περικύκλωση ή στον «containment»(περιορισμό) της Κίνας. Από την άλλη, η πολιτική της Ινδίας αντικατοπτρίζει μια αμφίσημη στρατηγική. Κάποιες στιγμές η πλάστιγγα γέρνει πιο πολύ προς την μία ή την άλλη πλευρά.

Παρ’ όλο που το εμπάργκο για τις πυρηνικές τεχνολογίες ήρθη κυρίως χάρη στις ΗΠΑ, η Ινδία θα μπορεί ν’ αγοράσει πυρηνικό εξοπλισμό από χώρες όπως η Γαλλία και η Ρωσία με όρους πολύ πιο συμφέροντες από αυτούς που προτείνουν οι αμερικανικές εταιρείες. Μπορεί η Ινδία να καταπλήξει τον κόσμο με το «βάθος της αγνωμοσύνη της» αρνούμενη στους Αμερικανούς μερίδιο από τα πολλά δισεκατομμύρια δολάρια που θα προκύψουν από αυτό το χρυσωρυχείο; Ή μήπως θα νιώσει υποχρέωση και θα υποκύψει στις βουλήσεις τις Ουάσινγκτον στον οικονομικό, στρατιωτικό και πολιτικό τομέα, ακόμα και με τίμημα τη σταθερότητα στο σύνολο της Ασίας;

Υποσημειώσεις

1. Μόνο οι σταθμοί παραγωγής για ειρηνικούς σκοπούς υπόκεινται σε επιθεώρηση.
2. Robert Gates, «Challenges to security in the Asia-Pacific», λόγος στην 7η Σύνοδο για την ασφάλεια στην Ασία του Ινστιτούτου Στρατηγικών Σπουδών (Shan-gri-La Dialogue), Σιγκαπούρη, 31 Μαΐου 2008, http://www.iiss.org.
3. Export-Import Data Bank, Νέο Δελχί, 15 Ιουνίου 2008, http://commerce.nic.in/eidb/Default.asp
4. Βλ. Jean Lacouture, «Η ποικιλομορφία των Αδεσμεύτων», στο «Πενήντα χρόνια που άλλαξαν τον κόσμο», Σαββάλας, Αθήνα, 2004
5. To 2001, o SCO (Shanghai Cooperation Organisation) αντικατέστησε την ομάδα «Σαγκάη 5». Περιλαμβάνει την Κίνα, τη Ρωσία, το Καζακστάν, την Κιργιζία, το Τατζικιστάν, το Ουζμπεκιστάν. Η Ινδία συμμετέχει ως παρατηρητής, όπως η Μογγολία, το Πακιστάν και το Ιράν.
6. Βλ. « India is entering uncharted, risky territory », «The Hindu», Νέο Δελχί, 1-7-2005.
7. Ο δρ Stephen P. Cohen στην επιτροπή εξωτερικών υποθέσεων για τη Μέση Ανατολή και τη Νότια Ασία, Ουάσινγκτον DC, 25-6-2008.
8. A. G. Noorani, « China and South Asia », «Frontline», Μαντράς, 11-2-2006, http://www.hindu.com/fline/fl2303/stories/20060224000607600.htm