Στα άδυτα της Βραζιλιάνικης Αστυνομίας

Le Monde Diplomatique Του Raphael Gomide Δημοσιογράφου της εφημερίδας «Folha de Sao Paolo»


Θέλοντας να κατανοήσει τα αίτια της βίας που χαρακτηρίζει τη στρατιωτική αστυνομία στο κρατίδιο του Ρίο Ντε Ζανέιρο, το ρόλο που παίζει σε αυτή ο τρόπος εκπαίδευσης και η κυρίαρχη ιδεολογία, ο βραζιλιάνος δημοσιογράφος Ραφαέλ Γκόμιντε πέρασε ένα δημόσιο διαγωνισμό και το 2008 έγινε δεκτός ως νεοσύλλεκτος. Μοιράστηκε έτσι, από μέσα, χωρίς προστατευτικά φίλτρα, την καθημερινότητα αυτών των ανθρώπων που, για 300 ευρώ το μήνα, έρχονται αντιμέτωποι με το θάνατο αλλά και πάρα πολύ συχνά, τον προκαλούν και οι ίδιοι.

Από σήμερα το πρωί, είμαι και επίσημα μέλος της Στρατιωτικής Αστυνομίας (Σ.Α.) ύστερα από εφτά μήνες επιλογής και εκπαίδευσης. Ο ιδρώτας τρέχει ποτάμι στο πρόσωπό μου. Στάζει στο άσπρο μου πουκάμισο και στο τζιν μου, φτάνοντας μέχρι τα πόδια μου. Η θερμοκρασία είναι 33 βαθμοί Κελσίου στις 10.45, κάτω από τον καυτό ήλιο του Ρίο. Βρίσκομαι εδώ πάνω από τρεις ώρες, μαζί με άλλους τύπους, μερικοί, ανάμεσά τους, κοντεύουν τα 30 και είναι κουρεμένοι με την ψιλή. Το να μένεις όρθιος στη στρατιωτική στάση «προσοχή» ή «ανάπαυση» είναι το πρώτο από μια σειρά τεστ για τους 455 νεοσύλλεκτους. Θα συνεχίσουμε έτσι, στη σειρά, καμία φορά τροχάδην, ως τις 14.30. Εφτά ώρες κάτω από το λιοπύρι, χωρίς φαγητό. Μόνο μερικά σύντομα διαλείμματα για να πιούμε λίγο νερό.

Ήδη στις 8.15, ένας υποψήφιος, με το πρόσωπο κατάχλωμο, ψέλλισε ότι δε νιώθει καλά. Παραπάτησε. Η ακινησία, επειδή εμποδίζει την κυκλοφορία του αίματος, μπορεί να προκαλέσει σκοτοδίνη. «Να κινείστε μόνο άμα είναι να μην πέσετε!», επαναλαμβάνει ο διοικητής του δεύτερου λόχου. Το κόλπο είναι να κουνάς μόνο τα δάχτυλα των ποδιών. Ένας άντρας λιποθυμά από την εξάντληση. Ένας άλλος κόντεψε να πέσει δυο φορές. Στις 10.30 με κυριεύουν ίλιγγος και ναυτία. Σηκώνω το χέρι και βγαίνω από την σειρά, υποβασταζόμενος από έναν αστυνομικό. Ρίχνω λίγο νερό στο πρόσωπο. Λίγα λεπτά αργότερα, επιστρέφω στην σειρά μου. Κάποια στιγμή, καμιά εκατοστή από εμάς νιώθουν αδιαθεσία. Πολλοί μένουν μακριά και για να πάρουν μία ή και δυο συγκοινωνίες, έχουν σηκωθεί από νωρίς. «Δεν σας άρεσε; », ουρλιάζει ένας εκπαιδευτής, στο τέλος της άσκησης. «Νιώθετε αδυναμία; Ζητείστε αμέσως να φύγετε! Κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να μείνει. Για όσους από εσάς προέρχεστε από τις ένοπλες δυνάμεις: εδώ δεν βάζουμε καρπούζια για στόχο, όχι, τέρμα τα αστεία! Εδώ η μάχη γίνεται με αληθινές σφαίρες!»
Τα λεπτά όρια

Τον λόγο παίρνει η ανθυπολοχαγός Σισιλιάνο. Ξεκινά με μια προειδοποίηση: «Ξέρω ότι πολλοί από εσάς περιμένουν μια ελάχιστη αφορμή για να παρεκκλίνουν. Σκεφτείτε το καλά, πριν το κάνετε. Τα όρια ανάμεσα στο καλό και το κακό είναι πολύ ρευστά. Δεν θα λείψουν οι ευκαιρίες όπου κάποιος συνάδελφος θα σας σπρώξει να κάνετε καμιά βλακεία. Δεν θέλω να σας δω να φιγουράρετε στα δικαστικά χρονικά ούτε στα δελτία της αστυνομίας ως κλέφτες και διεφθαρμένοι, ούτε να σας διώξουν για κάποιο αδίκημα ή απρεπή συμπεριφορά. Αν ήταν εύκολο να βρείτε δουλειά, είμαι βέβαιη ότι πολλοί από εσάς δεν θα ήταν σήμερα εδώ».

Το Ρίο με τις παραλίες, τη χαρά της ζωής και τη μπόσα νόβα είναι επίσης η έδρα της αστυνομίας που σκοτώνει και σκοτώνεται περισσότερο στη Βραζιλία, ίσως και σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι δυνάμεις ασφαλείας ήταν υπεύθυνες για το θάνατο 1.330 ανθρώπων μέσα στο 2007, δηλαδή σχεδόν τεσσάρων πολιτών την ημέρα (1). Κατά το ίδιο διάστημα, δολοφονήθηκαν 151 αστυνομικοί, δηλαδή ένας ανά δυόμισι ημέρες. Εδώ και 25 χρόνια, στις φαβέλες όπου κυριαρχούν οι λαθρέμποροι ναρκωτικών εξοπλισμένοι με αυτόματα όπλα, μικροί στρατοί κακοποιών απαντούν με βιαιότητα στις επιχειρήσεις για διατήρηση της τάξης (2).

Στο βραζιλιάνικο σύστημα, η ένστολη στρατιωτική αστυνομία (Σ.Α.) συνιστά την πιο ορατή όψη της ασφάλειας. Στο Ρίο αριθμεί 38.000 μέλη, αλλά, σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις, χρειάζεται άλλα 12.000. Όσο για την πολιτική αστυνομία με τα 12.000, μέλη της, ασχολείται με τις δικαστικές έρευνες.

Πέρασα τις πρώτες εξετάσεις καθισμένος σε μια πολυθρόνα στο Μαρακανά, ένα από τα πιο ξακουστά ποδοσφαιρικά γήπεδα στον κόσμο, συντροφιά με επαγγελματικό κοινό, τους 25.000 υποψήφιους οι οποίοι έπρεπε να διαθέτουν απολυτήριο Γυμνασίου. Από εκείνη τη στιγμή, ακούγοντας ένα νεαρό που είχε κάνει βοηθός στην Σ.Α. σε ένα πρόγραμμα για τους εφέδρους του στρατού, πήρα μια γεύση από την ατμόσφαιρα που θα κυριαρχούσε στο μάθημα. «Όταν πιάνουμε ένα κακοποιό στην τουριστική περιοχή, του ρίχνουμε ένα γερό ξύλο! Πιο εύκολο είναι να βαράς, παρά να κάνεις συλλήψεις. Μην το κάνετε μπροστά σε όλο τον κόσμο... Πρέπει να τον πάτε σε μια γωνιά. Σύλληψη ίσον πολλή δουλειά. Μια μέρα, έμεινα στο τμήμα από τη μία το μεσημέρι μέχρι τις 10 το βράδυ! Χάνεις και τη μέρα σου και το φαγητό σου». Δίπλα του, ένας άλλος έλεγε τι σημαίνει δουλειά τις μέρες που έχει αγώνα στο Μαρακανά. «Καμιά φορά, το πλήθος σε εξαντλεί, αλλά το παιχνίδι αξίζει την ταλαιπωρία. Μπορείς να κερδίσεις πέντε ρεάλ [1,80 ευρώ] με τους μεταπωλητές, αν τους αφήσεις να πηδήξουν την ουρά».

«Πνευματικές» εξετάσεις
Ήμουν ένας από τους 1.100 υποψήφιους που πέρασαν τις «πνευματικές» εξετάσεις. Μόλις λίγοι περισσότεροι από τις μισές διαθέσιμες θέσεις που είναι 2000. Ακολούθησαν εφτά μήνες επιλογής -ιατρικές, ψυχολογικές και σωματικές εξετάσεις, υποβολή πιστοποιητικών που να αποδεικνύουν την απουσία ποινικού μητρώου ή χρεών, καθώς και πιστοποιητικά καλής συμπεριφοράς- και εκπαίδευσης. Σε κάθε φάση μας υποδείκνυαν μια ώρα άφιξης. Όχι όμως και ώρα αναχώρησης. Οι υποψήφιοι παραπονούνταν ότι έχαναν μια μέρα δουλειάς ή ότι έφταναν καθυστερημένοι και ότι κουβαλιόντουσαν μόνο και μόνο για να μάθουν τα αποτελέσματα: «Θα μπορούσαν να τα βάλουν στο διαδίκτυο!» Κατά τις περιόδους εκπαίδευσης, αναχωρούσα από το σπίτι στις 6 το πρωί, ξυρισμένος και με τα μαλλιά κοντοκουρεμένα. Λήξη της συνεδρίας στις εφτά το απόγευμα, στα όρια της εξάντλησης.

Όλο αυτό το διάστημα, κατάλαβα ότι το σώμα προσπαθεί να καταστείλει τη διαφθορά στις τάξεις του. Αλλά, από την άλλη μεριά, την ανέχεται και ενίοτε ενθαρρύνει τη δολοφονική βία. «Ανταλλάσσετε πυροβολισμούς με ένα ρεμάλι στη φαβέλα... Ο τύπος παραδίνεται. Θα τον συλλάβετε;» «Εγώ θα τον σκοτώσω!», φωνάζει κοντά μου ένας νεοσύλλεκτος. Ένας άλλος τον επιδοκιμάζει. «Και βέβαια θα τον σκοτώσω! Ο τύπος πυροβόλησε ένα συνάδελφο. Έριξε, τον περικυκλώνουν, παραδίνεται: “Έχασα”. Έχασες...; Θα σε χώσω ζωντανό εγώ! Θα πεθάνεις!» Προσπαθώ να του δώσω να καταλάβει ότι αυτό είναι παράνομο, ότι ο ρόλος της αστυνομίας είναι να συλλαμβάνει τους κακοποιούς...

«Αν δεν τον σκοτώσεις, είναι σαν να ταΐζεις ένα ζώο στο κλουβί! Θα σου επιτεθεί. Δεν την ξέρεις τη βραζιλιάνικη δικαιοσύνη; Ο τύπος περνάει δυο χρόνια στη φυλακή κι ύστερα τον αφήνουν πάλι ελεύθερο. Αν σε πετύχει πουθενά, θα σε σκοτώσει. Μπορεί να είναι παράνομο, αλλά έτσι έχουν τα πράγματα». Ο προηγούμενος τύπος με χτυπά ελαφρά στον ώμο. «Αν μπαίνεις στην αστυνομία με τέτοιες ιδέες, όπως να “συλλάβεις” τους κακοποιούς, άρχισε να κάνεις την προσευχή σου! Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι όταν έχεις να κάνεις με ανθρώπους!»

Τρόπος ζωής ο θάνατος
Αρκετοί νεοσύλλεκτοι έχουν γονείς ή φίλους στο επάγγελμα. Η βία και ο φόβος του θανάτου μοιάζουν να ποτίζουν τη ζωή και την αντίληψή τους για τον κόσμο. Στις συμπλοκές που έγιναν στο Ρίο το 2007, καταμετρήθηκαν κατά μέσο όρο 41,6 σκοτωμένοι πολίτες για κάθε νεκρό αστυνομικό. Σύμφωνα με τους εκπαιδευτές, πρόκειται για τη «φυσική» πραγματικότητα των συγκρούσεων. Ένας από αυτούς κάνει το μάθημά του: «Το όπλο μπορούμε να το χρησιμοποιούμε μόνο σε περίπτωση νόμιμης άμυνας. Δεν μπορούμε να πυροβολούμε πισώπλατα. Είναι παράλογο; Είναι. Δεν γίνεται διαφορετικά όμως. Η χρήση της βίας πρέπει να γίνεται με μέτρο. Αν κάνεις κάποιο λάθος και σε ανακαλύψουν, θα τιμωρηθείς». Ένας μαθητής, παρ' όλα αυτά, ρωτά αν εκτυλίσσονται στα αλήθεια οι σκηνές με τις δολοφονίες που βλέπουμε στην ταινία «Επίλεκτη ομάδα» (3). Το σχόλιο του εκπαιδευτή δεν είναι ακριβώς στο ίδιο πνεύμα με πριν: «Το σινεμά είναι σινεμά. Αλλά... εσείς θα μάθετε στο δρόμο. Αν χτυπήσεις κάποιον πισώπλατα, παίρνεις το όπλο σου, το βάζεις στο χέρι του τύπου, πατάς τη σκανδάλη κι επικαλείσαι νόμιμη άμυνα. Μπόρεσα και το έκανα κάποτε γιε μου, πάνω στην έξαψη. Μόνο που, αυτά γίνονται στο δρόμο. Εδώ δεν είναι το μέρος που θα τα μάθεις αυτά. Το πυροβόλο όπλο είναι για νόμιμη άμυνα ή για να υπερασπίζεσαι τρίτους».

Ένας υποψήφιος, ενθουσιασμένος και με τη γλώσσα του να πηγαίνει σαν πολυβόλο, αφηγείται πολεμικές σκηνές από το κανάλι Discovery. «Αδερφέ μου! Ανταλλαγή πυροβολισμών στο Ιράκ... Τα παλικάρια, πίσω από το τανκ, πυροβολούσαν σαν τρελά. Από πάνω τους πετούσε το Black Hawk, μπαμ-μπαμ-μπαμ-μπαμ-μπαμ, φοβερός σαματάς, σκέτη παραζάλη... Γαμώτο! Μου σηκώθηκε η τρίχα! Ο τύπος, με ένα πενηντάρι να ρίχνει τις βολές του με εκείνα τα μεγάλα μαύρα γυαλιά και τα μάτια γουρλωμένα... Μακάρι να ήμουν στη θέση του!» Τον έχει πιάσει τέτοιο ντελίριο που οι συνάδελφοί του δεν βγάζουν άχνα. Βλέποντάς το αυτό, ξαναρχίζει: «Τα σιχαίνομαι τα ρεμάλια! Τα σιχαινόμουν από πριν και τώρα τα σιχαίνομαι ακόμα περισσότερο! Θέλω να πάω στα ΒΟΡΕ (βλέπε σημείωση 3)».

Ο κίνδυνος αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των Καριόκας -των κατοίκων του Ρίο, προτού καν ακολουθήσουν την καριέρα του αστυνομικού. Ένας υποψήφιος βγάζει το πουκάμισό του. Μια τεράστια ουλή του χαρακώνει το θώρακα και το στομάχι μέχρι κάτω από τον αφαλό. Με ένα σατανικό χαμόγελο, διηγείται πώς, παρέα με ένα φίλο του μέλος της Σ.Α., κόντεψε να σκοτωθεί όταν κάτι ληστές τον παρέσυραν σε μια φαβέλα: «Ο λαθρέμπορος πυροβόλησε το φίλο μου. Έτρεξα σαν τρελός. Ένιωσα δυο χτυπήματα, αλλά συνέχισα, με οδηγούσε η αδρεναλίνη. Σταμάτησα μόνο μόλις έπεσα κάτω. Είχα φάει μια σφαίρα στην πλάτη κι άλλη μία στο αριστερό μπράτσο». Πέρασε τρεις μήνες στο νοσοκομείο. Όλοι ακούν την ιστορία με το στόμα ανοιχτό. «Και δεν κράτησες τη σφαίρα;», ρωτάει κάποιος. «Για να την κάνω τί; Κράτησα την ουλή. Τα σημάδια έμειναν, όπως και το μίσος στην καρδιά μου. Αν πιάσω κανένα τους, δεν θα μείνω με σταυρωμένα τα χέρια».

Φόβος για αντίποινα
Μας επισκέπτεται μια ομάδα ρεπόρτερ στο στρατώνα, την πρώτη μέρα κατά τη διάρκεια των εξετάσεων επιλογής. Ο διοικητής δεν πιέζει καθόλου τους υποψήφιους για να συνεργαστούν. Το αντίθετο. «Ενδιαφέρεται κανείς να απαντήσει σε μια συνέντευξη; Προσέξτε καλά! Εδώ, κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να φωτογραφηθεί. Αυτό σημαίνει ρίσκο!». Στις τάξεις επικρατεί σιωπή. Ύστερα από μερικά δευτερόλεπτα που μοιάζουν να μην έχουν τέλος, προχωρά ο πρώτος εθελοντής. Τον ακολουθούν άλλοι δύο ανάμεσα στους 300 παρόντες. Ο φόβος για τα αντίποινα των κακοποιών ωθεί την πλειοψηφία να μην εκτίθεται. Ο μόνος που ποζάρει μπροστά στο φακό, δίνει την εξής δικαιολογία: «Αν πρέπει κάποιοι να κρατάνε χαμηλό προφίλ, αυτοί είναι οι ληστές, όχι η αστυνομία! Τα σκουλήκια θα πρέπει να ξέρουν ποιός θα τους κόψει το λαιμό και θα τους τινάξει τα μυαλά στον αέρα». Ένας συνάδελφός του λέει σαρκαστικά: «Ακόμα δεν ξέρει αν θα γίνει αστυνομικός και τον βλέπω κιόλας πρωτοσέλιδο στις εφημερίδες: “Δολοφονήθηκε υποψήφιος που πίστεψε πως ήταν αστυνόμος”!»

Το Ρίο βιώνει ένα ιδιόρρυθμο πόλεμο ανάμεσα στις δυνάμεις της τάξης και τους κακοποιούς. Οι πυροβολισμοί σκορπίζουν μίσος και αίμα και στα δυο στρατόπεδα. Ο εγκληματίας, ξέροντας πια ότι το να σηκώσει τα χέρια ψηλά συχνά ισοδυναμεί με θάνατο, έχει πάψει να παραδίνεται. Έρχεται αντιμέτωπος με τον «μπάτσο» όταν αυτός εισβάλλει στο χώρο του. Όλο και περισσότεροι πυροβολισμοί, όλο και περισσότερες εξοστρακισμένες σφαίρες, όλο και περισσότεροι τραυματίες, ακόμα και αθώοι, που οι αστυνομικοί τους πέρασαν για εγκληματίες. Όταν βρίσκεται σε άγνωστο και εχθρικό πεδίο, ο εκπρόσωπος της τάξης δεν φέρεται πάντα σαν κύριος. Όταν ο συσχετισμός των δυνάμεων ανατρέπεται, η στολή μετατρέπεται σε στόχο και ο εγκληματίας παίρνει την εκδίκησή του σκοτώνοντας τον αστυνομικό.

Την πρώτη εβδομάδα, έξω από τον στρατώνα, με φωνάζει ένας τύπος. «Θα σου πω ένα μυστικό: μη βγαίνεις έξω με τζιν, άσπρο πουκάμισο και το κεφάλι ξυρισμένο! Βάλε άλλο πουκάμισο. Δυο-τρεις δικοί μας είναι κιόλας νεκροί. Στην ομάδα μου, το 2005, είχαμε ένα νεκρό. Μέσα στο λεωφορείο με αυτή την περιβολή και ξυρισμένο κεφάλι, είναι σαν να φοράς στολή. Όλοι ξεχωρίζουν τον αστυνομικό». Ζούμε καθημερινά μια μεγάλη παράνοια. Κάποιοι συνάδελφοι που κάνουν περιπολία βλέπουν σε κάθε μοτοσικλετιστή που μεταφέρει συνεπιβάτη στο πίσω κάθισμα ένα υποψήφιο εχθρό. «Πιο γρήγορα! Μην σέρνεσαι!»

Διαρκής φόβος
Η ανησυχία είναι κατανοητή. Οι πιθανότητες να δολοφονηθεί ένα μέλος της στρατιωτικής αστυνομίας του Ρίο είναι έντεκα φορές περισσότερες σε σχέση με το σύνολο του πληθυσμού της Βραζιλίας. Αν ανήκει στο αντρικό φύλο, οι πιθανότητες είναι έξι φορές μεγαλύτερες. Ανάμεσα στους 151 αστυνομικούς που δολοφονήθηκαν το 2007, μόνο οι 32 βρίσκονταν σε υπηρεσία. Οι 119 (το 79%) πέθαναν κατά τη διάρκεια του ρεπό τους.

Μας μοιράζουν στολές, μέσα σε γενικό ενθουσιασμό. Ένας αξιωματικός μας προειδοποιεί: «Βλέπω ένα σωρό ρέιντζερ (4)! Γιατί να τα πάρετε μαζί σας; Ρισκάρετε χωρίς λόγο! Είμαι ριζικά αντίθετος, είναι επικίνδυνο. Γιατί να τα φοράτε στο λεωφορείο; Είστε όλοι από το Ρίο, δεν χρειάζονται πολλές εξηγήσεις, σωστά;» Ένας λοχαγός σχολιάζει: «Θα νιώθετε αυτό το φόβο όλη σας τη ζωή...» Παρά τις προειδοποιήσεις, οι περισσότεροι τα παίρνουν, τα φορούν για να βγάλουν φωτογραφίες με αυτά κι ύστερα να τις δείχνουν στην οικογένειά τους ή στη φιλενάδα τους.

Πολλά μέλη της στρατιωτικής αστυνομίας δολοφονήθηκαν επειδή προδόθηκαν από τα ρούχα τους, το όπλο τους ή την ταυτότητα του αστυνομικού. Οι εκπαιδευτές μας μαθαίνουν πώς να κρύβουμε τη στολή. Στο αυτοκίνητο, τη βάζουμε στο πορτ-μπαγκάζ, ανάποδα ή μέσα στον σάκο ή κάτω από το πίσω κάθισμα. Στο λεωφορείο... «Την ταυτότητα του αστυνομικού, πρέπει να την κρύβετε. Αν προκύψει κανένα μπέρδεμα, πετάξτε τα όλα από το παράθυρο -τον σάκο, τα ρούχα, τα στοιχεία ταυτότητας... Μια φορά με απείλησαν με όπλο, και δόξα τω Θεό, είχα ξεχάσει το δικό μου». Ένας άλλος εκπαιδευτής πάντως, προτείνει να αγοράσουμε αυτοκίνητο: «Μην κυκλοφορείτε με τα πόδια και μην παίρνετε το λεωφορείο, ο κίνδυνος είναι πολύ μεγάλος. Αν πρέπει να το πάρετε σώνει και καλά, κάντε την προσευχή σας, επικαλεστείτε τη λευκή μαγεία και να παρακαλάτε το Θεό να σας φυλάει».

Κι ενώ ήμασταν έτοιμοι να εισαχθούμε στην Σ.Α., ένας λοχαγός μας δίνει την εξής προειδοποίηση, χωρίς να τον πολυαπασχολεί το γράμμα του νόμου. «Πρέπει να επιλέγετε σωστά τα μέρη που συχνάζετε. Κοντεύετε πια να γίνετε αστυνομικοί και τα ρεμάλια κυκλοφορούν παντού. Αν μπορείτε να τα ξεφορτωθείτε πριν γίνετε μέλη της Σ.Α., που τότε το καθήκον σας θα είναι να τους συλλαμβάνετε, μη διστάσετε».

Επάγγελμα εξ ανάγκης
Ανάμεσά μας βρίσκονται πολλοί πρώην στρατιωτικοί. Ένας πρώην πυροβολητής, νυν φοιτητής της νομικής, μας κάνει την ακόλουθη σύσταση: «Μη μείνετε σε αυτό το κάτεργο! Εγώ θέλω να φύγω όσο γίνεται πιο γρήγορα. Δεν σκοπεύω να κολλήσω για καιρό». Πράγματι, μια μερίδα των νεοσύλλεκτων δεν έχει σκοπό να κάνει καριέρα, ψάχνει μόνο για προσωρινή δουλειά. Πολλοί έχουν κάνει ανώτερες σπουδές ή είναι φοιτητές. Η Σ.Α. με την υψηλή επικινδυνότητα και τους χαμηλούς μισθούς, αποτελεί κυρίως ένα ενδιάμεσο σταθμό για διαγωνισμούς που θα τους οδηγήσουν σε λιγότερο επικίνδυνες και καλύτερα αμειβόμενες θέσεις.

Με την αύξηση της εγκληματικότητας, η Σ.Α. έχει υιοθετήσει πιο επιθετικές συμπεριφορές για την σύλληψη των εγκληματικών. «Αν δεν μειώσεις το περιθώριο του κινδύνου, δεν μπορείς να γυρίσεις σπίτι σου», συμπεραίνει ένας υποψήφιος. «Το κρατίδιο του Ρίο είναι το πιο επικίνδυνο στον κόσμο, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα για αυτό. Είναι το μόνο που βρίσκεται σε “εμπόλεμη κατάσταση”. Αν δεν είσαι καλά προετοιμασμένος, θα πας στον άλλο κόσμο». Το συμπέρασμα: «Πρέπει πάντα να είσαι με το δάχτυλο στη σκανδάλη. Ακούγεται βάρβαρο; Ίσως. «Αλλά, ποιος ρισκάρει το τομάρι του με το να στρογγυλοκαθίσει τον πισινό του δώδεκα ώρες στο αυτοκίνητο; Η Σ.Α.! Δεν χάνουμε τους τρόπους μας, μόνο που εδώ δεν είναι το Μίνας Ζεράις (5), εδώ είναι Ρίο».
Ένας μαθητής ρωτά αν θα πρέπει να πυροβολήσει κάποιον που θέλει να το σκάσει από έφοδο της αστυνομίας. «Και βέβαια όχι! Υπάρχουν άνθρωποι που τρομοκρατούνται. Η Σ.Α. θα έπρεπε να έχει σουγιάδες για να σκάει τα λάστιχα, όμως δεν έχει. Δεν μπορείς να πυροβολήσεις... Μετά θα έχεις τρεχάματα. Αν ρίξεις, πώς θα το εξηγήσεις μετά στο δικαστή;» Ένας νεαρός χαχανίζει καθόλου διακριτικά. «Θα σκοτώσεις με το υπηρεσιακό όπλο της Σ.Α.;» Ο ίδιος θα έχει ένα παραπανίσιο πιστόλι ή ρεβόλβερ. Δεν είδε, δεν άκουσε...

Αντικρουόμενες απόψεις
Οι αντικρουόμενες απόψεις -οι επίσημες και νόμιμες από τη μια μεριά και οι ανεπίσημες και παράνομες από την άλλη- αφήνουν συχνά το νέο μέλος της Σ.Α. έρμαιο της αμφιβολίας. Η εκπαίδευσή του περιλαμβάνει δώδεκα ώρες «ηθικής και ανθρωπίνων δικαιωμάτων», οι οποίες αποτελούν το 1% από τις 1.160 ώρες εκπαίδευσης. «Είναι λίγες», παραδέχεται ένας καθηγητής που φαίνεται πως έχει ταλέντο στους ευφημισμούς...Πάνω στη φωτιά της δράσης, θα λείπει του αστυνομικού η πρακτική και θα κυριαρχήσει η νευρικότητα. Οπότε, θα επιβληθεί ο «νόμος του δρόμου». Κι ύστερα, όταν ο κυβερνήτης του Ρίο, Σέρζιο Καμπράλ, δικαιολογεί την «σύγκρουση» (6), αυτό που καταλαβαίνουν οι στρατιώτες είναι ότι μπορούν να σκοτώνουν κι ότι δεν υπάρχει κανένα ενδιαφέρον σε πολιτικό επίπεδο να δουν να μειώνεται ο αριθμός των δολοφονιών- που σπάνια γίνονται αντικείμενο έρευνας- πολιτών, κακοποιών και μη.

Τα λάθη είναι συχνά. Το 2008, ένα παιδί τριών χρονών βρισκόταν στο παιδικό του καθισματάκι, μέσα στο αυτοκίνητο της μητέρας του, μαζί με έναν επιβάτη, όταν δολοφονήθηκαν από αστυνομικούς που τους είχαν περάσει για κακοποιούς. Ο Λουίζ Κόστα, ένας οδηγός αυτοκινήτου 36 χρονών, είχε την ίδια τύχη. Τα δυο γεγονότα, τα οποία κατέγραψαν οι κάμερες επίβλεψης ενός κτιρίου, καθώς κι ένα τηλεοπτικό συνεργείο, είχαν σημαντικό αντίκτυπο στα ΜΜΕ.

Η φύση της επέμβασης πάντως εξαρτάται από τις γειτονιές της πόλης. Εκπαιδευόμενοι και εκπαιδευτές αναγνωρίζουν ότι η αστυνομία συμπεριφέρεται διαφορετικά στις πλούσιες συνοικίες της πόλης και διαφορετικά στα προάστια. «Είναι άλλη πραγματικότητα. Η Σ.Α. στη νότια ζώνη λέει “καλημέρα σας κύριε”, ενώ στα προάστια: “Δώσ’ τα μου αμέσως (τα ναρκωτικά), γιατί έτσι και τα βρω, κάηκες! Βγες από το αμάξι! Έξω! Έξω!”», αστειεύεται ένας συνάδελφος. Ένας λοχίας σηκώνει τους ώμους. «Με τον ίδιο τρόπο θα συλλάβεις κάποιον στη Βιέιρα Σότου (στην Ιπανέμα, μια σικ συνοικία) και στο Ζακαρέ (στη φαβέλα); Εξαρτάται αναγκαστικά από την κατάσταση, από τη ζώνη κινδύνου, από το κοινωνικό επίπεδο. Στη φαβέλα, αν γυρίσεις την πλάτη, σ΄ έφαγαν».
Στα πλαίσια μιας εκπαίδευσης βραζιλιάνων πρακτόρων από την Special Weapons and Tactics (SWAT) του Τέξας, μια από τις πιο διάσημες ειδικές ομάδες καταδρομών στον κόσμο, ένα μέλος της αμερικανικής ομάδας δήλωσε, προς μεγάλη μου έκπληξη, ότι μέσα σε 13 χρόνια επιχειρήσεων διάσωσης δεν έριξε ποτέ ούτε μία βολή. «Η τεχνική και η ταχύτητα υποκαθιστούν τη βία», εξηγεί.

Εκπαίδευση και χρήση βίας
Κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης, οι μαθητές της Σ.Α. καταλαβαίνουν ότι δεν επιτρέπεται να ρίξουν παρά μόνο σε κατάσταση νόμιμης άμυνας και ότι θα πρέπει να κάνουν έλλογη χρήση της βίας. Επίσης, ότι θα πρέπει να μάθουν να χειρίζονται με σύνεση το όπλο τους. Στη Βραζιλία, το χάσμα μεταξύ θεωρίας και πράξης ξεκινά από την εκπαίδευση. Οι μαθητευόμενοι της Σ.Α. ρίχνουν μόλις 40 βολές με πιστόλι, 40 με ρεβόλβερ και άλλες 40 με τουφέκι.

«Αηδιάζω όταν βλέπω τον αστυνομικό με χρυσή αλυσίδα, καινούργιο αμάξι, την πιο όμορφη ξανθιά στο δρόμο και το Γκλοκ στη μέση»,(7) λέει έξαλλος ένας εκπαιδευτής: «Πυροβολεί 19 φορές κι ο άλλος συνεχίζει να τρέχει! Όταν είναι να κάνει σύλληψη, αστοχεί εννιά στις δέκα φορές». Ο καθηγητής έχει επίσης τη δική του ερμηνεία για τις 234 περιπτώσεις (οι 16 θανατηφόρες) με εξοστρακισμένες σφαίρες στο Ρίο, την περίοδο Ιανουάριος - Σεπτέμβριος 2007: «Η σφαίρα από το τουφέκι τρυπά τον τοίχο και χτυπά εκεί που δεν πρέπει!» Κατά τη γνώμη του, το ρεβόλβερ δεν είναι κατάλληλο: έχει μόνο έξι σφαίρες και είναι δύσκολο να το ξαναγεμίσεις όταν γίνονται ανταλλαγές πυροβολισμών. «Καμία σχέση με αυτή την ιστορία που λέει: “αν δεν τα καταφέρω στις έξι βολές, πάει να πει ότι δεν γίνεται τίποτα”. Αν δεν τα καταφέρω στις έξι, θα τα καταφέρω στις 34, στις 68... θα ρίχνω ώσπου να μου τελειώσουν οι σφαίρες», δηλώνει με εκδικητικό ύφος, καθώς βγάζει τρεις γεμιστήρες από τις τσέπες του και άλλους δυο που είχε στερεώσει στα πόδια του.

Για τον καθηγητή, είναι αδιανόητο ένα μέλος της Σ.Α. να μην είναι οπλισμένο. «Φτάσαμε στη σημερινή κατάσταση εξαιτίας της γενικότερης αδιαφορίας. Αν οπλοφορούσαν όλοι οι καθώς πρέπει άνθρωποι, το Ρίο δεν θα ήταν σε αυτό το χάλι. Η χώρα δεν έχει την κουλτούρα των όπλων. Είδα ένα ρεπορτάζ για μια οικογένεια στη Νέα Ορλεάνη, στις ΗΠΑ: ο άντρας, η γυναίκα, ο δωδεκάχρονος γιος τους, όλοι ήταν με το τουφέκι στο χέρι. Θέλει κανείς να εισβάλει στο σπίτι μου; Εκεί, δεν υπάρχει περίπτωση!».

Σχέσεις με την κοινωνία
Μια μέρα, οι νεοσύλλεκτοι βγαίνουν από τον στρατώνα. Μια νεαρή γυναίκα φωνάζει μέσα από το αυτοκίνητό της: «Είστε σκουλήκια! Σκουλήκια!» Οι σχέσεις της Σ.Α. με την κοινωνία είναι τεταμένες. Στους κόλπους της επικρατεί μια λανθάνουσα αντιπάθεια για τους αστυνομικούς. Αυτοί, από την πλευρά τους, εκτιμούν ότι δεν λαμβάνουν την αναγνώριση που τους αξίζει εκ μέρους εκείνων για τους οποίους ρισκάρουν το τομάρι τους. «Ο κόσμος δεν είναι σωστά ενημερωμένος», λέει με παράπονο ένας λοχαγός. «Εκτός από τις οικογένειές μας, κανένας άλλος δεν μας υπερασπίζεται». Κριτική; Ένας υποψήφιος κάνει τη δική του παρατήρηση: «Όταν συλλαμβάνουν ένα πλέι-μπόι, το πρώτο πράγμα που κάνει, είναι να ρωτήσει: “πόσο κοστίζει ο καφές;” Δίνει 10 ρεάλ [για λάδωμα] και όταν την κάνει, βρίζει τον Σ.Α.: “Ξεδιάντροποι! Διεφθαρμένοι!” Και αυτός; Η κοινωνία έχει την αστυνομία που της αξίζει; Την έχει».

«Λες πως είσαι Σ.Α. κι όλοι σε κοιτάζουν από πάνω ως κάτω, πιστεύουν πως είσαι κάθαρμα», λέει με θυμό ένας επαγγελματίας αστυνομικός. «Φτάνεις με καινούργιο αμάξι που θα το πληρώνεις με χίλιες δόσεις κι ακούς κιόλας τις φωνές: “Κλέφτη”!» Ένας υποψήφιος, που βρίσκεται ακόμα στο στάδιο της επιλογής, μου εκμυστηρεύεται ότι λογαριάζει να ενταχθεί στο τάγμα του αδερφού του, ενός αξιωματικού. Τον ρωτάω μήπως η περιοχή, δυο μεγάλες φαβέλες γεμάτες λαθρεμπόρους ναρκωτικών, είναι επικίνδυνη. «Ηρεμία! Όλα “κανονίζονται” [πληρώνονται με λαδώματα]. Ο αδερφός μου κερδίζει 2000 ρεάλ [735 ευρώ] το μήνα εκεί κάτω». Λαθρεμπόριο; «Εμπορικά οχήματα...». Ο συνομιλητής μου θα κοπεί στις εξετάσεις. Ωστόσο περιπτώσεις σαν αυτές ενοχλούν την Σ.Α., η οποία προσπαθεί να προειδοποιήσει τους μαθητευόμενους σε σχέση με τη διαφθορά.
Διάχυτη διαφθορά
Οι μαθητευόμενοι δεν συγκινούνται απαραίτητα με το θέμα: στο πεδίο της δράσης, η κατάσταση θα είναι διαφορετική. «Ο βετεράνος λοχίας σου δίνει ρευστό. Τότε εσύ λες: “Όχι, λοχία, όχι, δεν θέλω”. Και ο τύπος: “Σταμάτα! Άσε τις βλακείες, μην κάνεις ιστορίες, στρατιώτη, πάρ’ τα αμέσως, μη με πρήζεις!”» Εν ολίγοις, οι συμβουλές δεν ακολουθούνται πάντα κατά γράμμα. «Θέλω να με διορίσουν στην κυκλοφορία», λέει γελώντας ένας μαθητευόμενος. «Έχει χοντρά λεφτά». Άλλοι αφηγούνται ιστορίες για τα «πουρμπουάρ» των αστυνομικών, μια φιάλη μεταλλικό νερό από δω, ένα γεύμα στα Μακντόναλντ από κει. Όλοι βάζουν τα γέλια. Ένας τους παρατηρεί ότι η ΣΑ φημίζεται για διαφθορά -«Είναι άδικο»!

Η αρνητική εικόνα της Σ.Α. ανησυχεί τον θεσμό, που προσπαθεί να αλλάξει την ελεεινή του φήμη. «Θα κρύψεις το πρόσωπό σου σε μια αστυνομική επιχείρηση; Θα βάλεις τις φωνές στον τύπο; Θα τον ξαπλώσεις στο χώμα; Θα του βάλεις την κάννη στον κρόταφο; Είναι απαραίτητο; Όχι! Αλλά, όπως και να ‘χει, θα τον σημαδέψεις». Σίγουρα δυσάρεστη κατάσταση για τον εγκαλούμενο. Όμως, το πιο σημαντικό παραμένει η ασφάλεια των δυνάμεων της τάξης. Η πίκρα ενισχύει την αλληλεγγύη στο σώμα. Ο κωδικός 800 που χρησιμοποιείται για την παροχή βοήθειας προς τον αστυνομικό, έχει προτεραιότητα. Μια γριούλα έχει δεχτεί επίθεση... Τί λέει το 800; Ξέχνα τη γριά και τρέχα να βοηθήσεις πρώτα τον συνάδελφο! Η ουσία είναι ότι κανείς δεν σ' αγαπάει, εκτός από τον σκύλο σου. Η πόλη σε μισεί. Το γκαρσόνι σου σερβίρει τον καφέ, η γυναίκα σου δίνει το κολατσιό, αλλά όλοι σε μισούν, σε εξυπηρετούν μόνο και μόνο επειδή φοράς την στολή...

Απροσδιόριστη αποστολή
Σύμφωνα με την ανθρωπολόγο Ζακλίν Μουνίζ, η ΣΑ ζει μέσα στην αβεβαιότητα. Έχει μια απροσδιόριστη «αποστολή», «μια εν λευκώ επιταγή που ο καθένας εξαργυρώνει όπως νομίζει» και η πόρτα είναι ορθάνοιχτη στον αυτοσχεδιασμό. «Δεν υπάρχει συγκεκριμένη πολιτική ως προς τη χρήση της βίας ή την απόδοση των ευθυνών. Πώς να κατηγορήσεις κάποιον, όταν οι κανόνες του παιχνιδιού δεν είναι ξεκάθαροι;»
Να ‘μαστε λοιπόν στο τέλος των επτά μηνών επιλογής και εκπαίδευσης. Ζω εδώ κι ένα μήνα ως ΣΑ όταν υποβάλλω... την παραίτησή μου. Δυο λοχίες προσπαθούν να με πείσουν να παραμείνω. «Ώστε θέλεις να φύγεις; Είσαι σίγουρος;», με ρωτά μια λοχίας σε προειδοποιητικό τόνο. Μόλις της επιβεβαιώνω την πρόθεσή μου, διατάζει έναν άλλο μαθητευόμενο που βρίσκεται στην αίθουσα να επιστρέψει αργότερα. «Επίτρεψέ μου να τακτοποιήσω την κατάσταση του “μακαρίτη” που είναι εδώ...» Στρέφεται προς το μέρος μου: «Το ξέρεις ότι τώρα είσαι μακαρίτης, σωστά;» Μου δείχνει ένα μαύρο πίνακα. Κάτω από τον τίτλο «νεκροταφείο» είναι το σχέδιο μιας νεκροκεφαλής και οι αριθμοί τεσσάρων που έχουν παραιτηθεί, δίπλα από ισάριθμους σταυρούς. Εγώ είμαι ο πέμπτος.
Ελλείψει υπολογιστών -και όταν υπάρχουν, δεν είναι συνδεδεμένοι- συντάσσω με το χέρι την επιστολή της παραίτησής μου. Στο δωμάτιο όπου βρίσκομαι, οι τοίχοι και το ταβάνι έχουν ξεφτίσει από την υγρασία, οι σοβάδες πέφτουν, ιστοί αράχνης κρέμονται εδώ κι εκεί. Το μάτι μου πέφτει σε μια κατσαρίδα πάνω σε μια στοίβα χαρτιά, και τρεις σπασμένες καρέκλες με σχισμένη ταπετσαρία. Οι τουαλέτες στο κτίριο είναι βρόμικες. Κάποιες δεν έχουν νερό. Αναδύεται μια τρομακτική δυσοσμία. Ακούω την εξοργισμένη φωνή μιας λοχαγού: «Πώς μπορούν και ζουν άνθρωποι σε αυτή τη βρώμα; Μου κάνει εντύπωση που η συνταγματάρχης έμεινε τόσο καιρό σε αυτό το βόθρο.».

Εξευτελιστική κατάσταση
Μου ξανάρχονται στο νου μερικές εικόνες. Από τις οχτώ ντουζιέρες του θαλάμου με κρύο νερό, οι τρεις είναι εκτός λειτουργίας. Μέσα στις αποπνικτικές αίθουσες, το μόνο που έβρισκε κανείς ήταν ανεμιστήρες, όχι σύστημα κλιματισμού. Οι νεοσύλλεκτοι είχαν το δικό τους ρολό με χαρτί τουαλέτας. «Τους κοστίζει ακριβά να αγοράσουν λίγο χαρτί υγείας ή ναφθαλίνη;», oύρλιαζε ένας εκπαιδευτής που ένιωθε από μακριά τη μυρωδιά των ούρων που έβγαινε από την τουαλέτα. Ο κάθε μαθητευόμενος είχε δώσει από ένα ρεάλ για να αγοράσει προϊόντα καθαρισμού.

Επιστρέφοντας στην παρέα, αποχαιρετώ τους λοχίες. «Καλή τύχη φίλε μου, ο Θεός να σε φυλάει!», μου λένε. «Μην πεις τίποτα κακό για την Σ.Α., μίλα μόνο για τα καλά πράγματα και ξέχνα τα άσχημα». Στέκομαι προσοχή. «Ασ’ το, δεν είσαι πια στρατιωτικός!»

Είμαι «μακαρίτης» και μου έχουν κάνει την κηδεία. Νιώθω ελεύθερος. Από τις 2.000 διαθέσιμες θέσεις στην αρχή της επιλογής, δεν έχουν απομείνει πια παρά μόνο 454 μαθητευόμενοι στην ομάδα στρατιωτικής εκπαίδευσης.


Υποσημειώσεις


1) Συγκριτικά, το 2006, οι αστυνομικοί των ΗΠΑ ήταν υπεύθυνοι για 375 θανάτους.
2) Από το 1995, οι ανθρωποκτονίες στο κρατίδιο του Ρίο έχουν ξεπεράσει τις 6.000 το χρόνο.
3) «Tropa de elite», μια βραζιλιάνικη ταινία των Jose Padilla και James d’ Arcy (2007), η οποία δείχνει τον πόλεμο που φέρνει αντιμέτωπους την Batalhao de Operacoes Policiais Especiais (Τάγμα ειδικών αστυνομικών επιχειρήσεων, BOPE), την επίλεκτη ομάδα επέμβασης της στρατιωτικής αστυνομίας του Ρίο Ντε Ζανέιρο και τους λαθρεμπόρους ναρκωτικών. Η ταινία προκάλεσε εντονότατες αντιδράσεις.
4) Αρβύλες.
5) (Σ.τ.Μ) Κρατίδιο της Νοτιοανατολικής Βραζιλίας, το δεύτερο πιο πυκνοκατοικημένο από τα 26 κρατίδια της χώρας και συγχρόνως ανάμεσα σε εκείνα που παρουσιάζουν σχετικά χαμηλό δείκτη εγκληματικότητας.
6) «Ο Σέρζιο Καμπράλ, κυβερνήτης του κρατιδίου του Ρίο Ντε Ζανέιρο, αποτελεί σήμερα μια από τις πιο επικίνδυνες πολιτικές μορφές. Δικαιολογεί μονίμως την αστυνομική βία στις φτωχές περιοχές της πόλης. Την πιο πρόσφατη παρέμβασή του (...) την έκανε για να δηλώσει πως όσοι κάτοικοι της φαβέλας διαμαρτύρονται για τη δράση της αστυνομίας, είναι πληρωμένοι από τους λαθρεμπόρους. Αυτό μας επαναφέρει στο επιχείρημα ότι είναι δικαιολογημένη η πολιτική του κρατιδίου η οποία υποθάλπει την αστυνομική βαρβαρότητα». Mario Augusto Jakobskind, «Sergio Cabral e a criminalizacao dos pobres», Brasil de Fato, Σάο Πάολο, 25 Οκτωβρίου 2007.
7) Ημιαυτόματο πιστόλι διαμετρήματος 9 χιλιοστών. Ανάλογα με το γεμιστήρα, μπορεί να ρίξει από 13 ως 33 βολές.