Οι «τρεις μεγάλοι» συζητούν μαζί για πρώτη φορά

Του Θανου Bερεμη*

Η εισβολή του Χίτλερ στη Σοβιετική Ενωση και η ταχεία προέλαση των γερμανικών δυνάμεων έκανε απαραίτητο τον ανεφοδιασμό του Ερυθρού Στρατού από την Ανατολή. Οι εξελίξεις αυτές έφεραν τους συμμάχους στο Ιράν, τον Αύγουστο του 1941. Η διπλή κατοχή του Ιράν εξασφάλισε στους Ρώσους τον έλεγχο των πέντε βόρειων επαρχιών και στους Βρετανούς την υπόλοιπη χώρα. Ο Ιρανός μονάρχης Ρέζα Σαχ αναγκάστηκε σε παραίτηση και τον θρόνο του σάχη ανέλαβε ο γιος του, Μοχάμεντ Ρέζα. Ο νέος σάχης υπέγραψε το 1942 συνθήκη συμμαχίας με τις κατοχικές δυνάμεις και το 1943 κήρυξε τον πόλεμο κατά της Γερμανίας. Οι Σοβιετικοί, έτσι, απέκτησαν σίγουρη οδό ανεφοδιασμού από την Ανατολή και οι Βρετανοί εγγύηση προστασίας των ιρανικών πετρελαιοπηγών σε περίπτωση κατάρρευσης του ρωσικού μετώπου.

Η διάσκεψη των τριών -Στάλιν, Τσώρτσιλ και Ρούσβελτ- στην Τεχεράνη, τον Νοέμβριο του 1943, υπήρξε προϊόν διαβουλεύσεων και διχογνωμίας, καθώς ο Στάλιν ήθελε να βρίσκεται κοντά στα πεδία των επιχειρήσεων της χώρας του, ενώ ο Ρούσβελτ δεν ήθελε να απομακρυνθεί υπερβολικά από τη βάση του. Ο Ρούσβελτ δέχθηκε τελικά την απαίτηση του Στάλιν ως χειρονομία αναγνώρισης της κρισιμότητας του πολέμου στη Σοβιετική Ενωση. Για τον Στάλιν, το ταξίδι αυτό ήταν το πρώτο που έκανε έξω από τα όρια της επικράτειάς του.

Οι σχέσεις και οι διαφορές

Οι σχέσεις ανάμεσα στους τρεις κατά τη διάσκεψη παρουσίασαν διακυμάνσεις. Η συνεργασία Αγγλων και Αμερικανών, όπως ήταν φυσικό, υπήρξε στενότερη απ’ ό,τι εκείνη των δύο με τον Στάλιν. Ωστόσο, η μακρά πείρα Βρετανών και Ρώσων στη διαχείριση αυτοκρατοριών επέτρεπε συχνά στον Τσώρτσιλ και τον Στάλιν να μιλάνε τη γλώσσα του ρεαλισμού που ξένιζε τον ιδεαλιστή Αμερικανό πρόεδρο. Η διατήρηση, εξάλλου, της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, μετά τον πόλεμο, που αποτέλεσε βασικό στόχο του Βρετανού πρωθυπουργού, έγινε σε ορισμένες περιστάσεις σημείο τριβής στις σχέσεις του με τον Ρούσβελτ.

Ο Τσώρτσιλ και ο Ρούσβελτ συναντήθηκαν έξι φορές σε ιδιωτικές διαβουλεύσεις κατά τη διάρκεια του πολέμου, ενώ ο πρώτος πήγε μόνο δύο φορές στη Σοβιετική Ενωση για να συσκεφθεί με τον Στάλιν. Ο Ρούσβελτ ουδέποτε συνάντησε μόνος τον Στάλιν, εκτός από τις ιδιαίτερες συνομιλίες που είχαν στα διαλείμματα της διάσκεψης και αργότερα στη Γιάλτα. Οι τρεις μαζί συναντήθηκαν μόνο δύο φορές - στην Τεχεράνη και τη Γιάλτα (1945). Στο Πότσδαμ (1945), ο Ρούσβελτ είχε ήδη πεθάνει και ο Τσώρτσιλ είχε χάσει τις βρετανικές εκλογές και αντικατασταθεί από τον Ατλη.

Ο Ατλαντικός Χάρτης

Η σοβαρότερη διαφορά ανάμεσα στους δύο Δυτικούς ηγέτες προέκυψε από την υπογραφή του Ατλαντικού Χάρτη στις 12 Αυγούστου 1941. Ο Τσώρτσιλ αμφισβήτησε την πρόθεση του Ρούσβελτ σε συζήτηση της Βουλής των Κοινοτήτων (9 Σεπτεμβρίου 1941), επιμένοντας ότι το άρθρο 3, σύμφωνα με το οποίο οι λαοί του κόσμου είχαν δικαίωμα να επιλέξουν το πολιτικό καθεστώς της χώρας τους, δεν ίσχυε για τους υπηκόους των βρετανικών κτήσεων. Ο Στάλιν, ο οποίος δεν είχε αρχικά συνυπογράψει τον Χάρτη, διατύπωσε αντιρρήσεις ως προς το άρθρο 2, σύμφωνα με το οποίο αλλαγές στο εδαφικό καθεστώς απαιτούσαν τη συναίνεση των ενδιαφερόμενων λαών. Κύρια επιδίωξη του Σοβιετικού ηγέτη ήταν να εξασφαλίσει τις προσαρτήσεις στην ανατολική Ευρώπη που είχε πετύχει κατά την περίοδο του Γερμανο-Σοβιετικού Συμφώνου (1939-1940).

Στην Τεχεράνη, το 1943, οι συζητήσεις άνοιξαν με το πολεμικό θέατρο της Απω Ανατολής και τη βοήθεια προς τον Τσαγκ Και-σεκ εναντίον των ιαπωνικών δυνάμεων. Ο Ρούσβελτ έδειξε τον μεγαλύτερο ενθουσιασμό για κάθε μορφή αρωγής προς την Κίνα, ενώ ο Τσώρτσιλ αρνήθηκε να αναλάβουν οι Βρετανοί αμφίβιες επιχειρήσεις, νότια της Βιρμανίας, προς μεγάλη απογοήτευση των Αμερικανών. Αποφασίστηκε όμως και από τους τρεις η διάλυση της ιαπωνικής αυτοκρατορίας.

Ο Στάλιν, ο οποίος κατάφερε να θέσει προσημείωση σε ιαπωνικό λιμάνι νότια του Βλαδιβοστόκ και στα ιαπωνικά στενά της Τσουσίμα, άφησε να εννοηθεί ότι κάποια στιγμή η Σοβιετική Ενωση θα έβγαινε στον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας. Η στιγμή αυτή θα ήταν μετά την ήττα της Γερμανίας.

Το Δυτικό Μέτωπο

Οι συζητήσεις για το πολεμικό θέατρο της Ευρώπης είναι δυνατόν να τοποθετηθούν σε τρεις κατηγορίες:

1) Την κοινή στρατηγική κατά της Γερμανίας.

2) Τα άλυτα πολιτικά προβλήματα που ανέκυπταν συνεχώς.

3) Τη δημιουργία διεθνών οργανισμών μετά τον πόλεμο.

Στην πρώτη κατηγορία κυριάρχησε η συζήτηση για τη μεγάλη απόβαση στη βόρεια Γαλλία με τον κωδικό Overlord. Ο Τσώρτσιλ απογοήτευσε τον Στάλιν, θέτοντας ως όρους της επιχείρησης τη σημαντική μείωση των Γερμανών στη βορειοδυτική Ευρώπη και την αδυναμία τους να μεταφέρουν περισσότερες από δεκαπέντε μηχανοκίνητες μεραρχίες στις γαλλικές ακτές. Πρότεινε, αντίθετα, επιχειρήσεις που θα αδυνάτιζαν τις γερμανικές δυνάμεις, όπως η απόβαση στην Ιταλία και στη νότια Γαλλία, η έξοδος της Τουρκίας στον πόλεμο (συνάντησε τη σθεναρή άρνηση του Ινονού), η ενίσχυση των αντιστασιακών ομάδων στα Βαλκάνια, ακόμα και χερσαίες επιχειρήσεις στη Σλοβενία και την Αυστρία.

Κάποιοι ιστορικοί, ιδιαίτερα της Αριστεράς, πιστεύουν ότι το κρυφό σχέδιο των Βρετανών ήταν να ματαιώσουν την απόβαση στη βόρεια Γαλλία και να στρέψουν τη συμμαχική επιχείρηση κατά των γερμανικών δυνάμεων, από τη δυτική Ευρώπη, στα Βαλκάνια. Με τον τρόπο αυτό θα απέτρεπαν τον μεταπολεμικό εγκλωβισμό βαλκανικών κρατών στο κομμουνιστικό στρατόπεδο. Ομως, τα στοιχεία που στηρίζουν την άποψη αυτή είναι αδύνατα για την περίοδο τουλάχιστον της Διάσκεψης στην Τεχεράνη.

Η επιμονή του Στάλιν στον περισπασμό της επιχείρησης Overlord υπήρξε το κύριο θέμα στις συζητήσεις των μεγάλων. Ο Στάλιν πίστευε δικαιολογημένα ότι μια επίθεση στα νώτα του εχθρού, θα μπορούσε να ανακουφίσει τον Ερυθρό Στρατό από την πίεση των γερμανικών μεραρχιών.

Ο κατακερματισμός της μεταπολεμικής Γερμανίας συζητήθηκε ευρύτατα με κύριους υποστηρικτές τον Ρούσβελτ και τον Στάλιν. Ο Τσώρτσιλ πίστευε ότι μια αποδυναμωμένη Γερμανία θα καθιστούσε τη Σοβιετική Ενωση την αδιαμφισβήτητη δύναμη στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Το θέμα έμεινε εκκρεμές για να συζητηθεί σε άλλη διάσκεψη. Ωστόσο, η εμμονή του Στάλιν στις εδαφικές του κτήσεις ανάμεσα στο 1939-40, επανερχόταν σε κάθε μνεία του εδαφικού καθεστώτος της μεταπολεμικής Ευρώπης. Επέμενε ακόμα να προσαρτηθεί στη Σοβιετική Ενωση το ανατολικότερο τμήμα της Πρωσίας, το Koenigsberg (σήμερα Καλίνινγκραντ), καθώς και τα εδάφη της Φινλανδίας που βρίσκονταν κοντά στην Πετρούπολη - Λένινγκραντ. Θεωρούσε τα τμήματα αυτά της Φινλανδίας απαραίτητα για τη σοβιετική ασφάλεια και τιμωρία των Φινλανδών για τη συμμετοχή τους στη γερμανική πολιορκία του Λένινγκραντ. Γενικά, ο Στάλιν υπονόμευε τις αρχές του Ατλαντικού Χάρτη, αφήνοντας τον μελλοντικό χάρτη της Ευρώπης στις ορέξεις των Συμμάχων μάλλον, παρά στην αυτοδιάθεση των κατοίκων.

Ανάμεσα στις άλλες αποφάσεις που οι τρεις έλαβαν από κοινού, υπήρξε και η δήλωση προς τον σάχη ότι οι συμμαχικές δυνάμεις θα αποχωρούσαν από το Ιράν αμέσως μετά το τέλος του πολέμου. Η δέσμευση αυτή τηρήθηκε κατά γράμμα.

Οι κυριότερες αποφάσεις

- Οι Παρτιζάνοι στη Γιουγκοσλαβία θα πρέπει να ενισχυθούν όσο είναι δυνατόν, με πολεμοφόδια, αλλά και με καταδρομικές επιχειρήσεις.

- Θα ήταν ευχής έργον από στρατιωτικής απόψεως να βγει η Τουρκία στον πόλεμο, στο πλευρό των Συμμάχων, μέχρι το τέλος του 1943. Αν γίνει αυτό και η Βουλγαρία επιτεθεί στην Τουρκία, τότε η ΕΣΣΔ θα κηρύξει αυτομάτως τον πόλεμο στη Βουλγαρία.

- Η επιχείρηση OVERLORD (απόβαση στη Νορμανδία) θα ξεκινήσει τον Μάιο του 1944, παράλληλα με μία εισβολή στη Νότια Γαλλία. Ταυτόχρονα, οι σοβιετικές δυνάμεις θα αντεπιτεθούν στο ανατολικό μέτωπο, ώστε να εμποδίσουν τη Γερμανία να αποσπάσει δυνάμεις στα δυτικά.

- Οι τρεις χώρες συμφώνησαν ότι οι ηγεσίες των ενόπλων δυνάμεών τους θα πρέπει στο εξής να συνεργάζονται στενά ως προς τον σχεδιασμό των επιχειρήσεων στην Ευρώπη.

* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι αντιπρόεδρος του ΕΛΙΑΜΕΠ.
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world_1_12/12/2010_425436
(12/12/2010)