Στρατός και εξουσία στην Αίγυπτο

Από το Νάσσερ στον Μουμπάρακ

Χρήστος Ιακώβου
Διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Μελετών (ΚΥΚΕΜ)

Το πραξικόπημα της 22ας Ιουλίου 1952 στην Αίγυπτο δεν προμήνυε σε καμία περίπτωση τις δύο θυελλώδεις δεκαετίες που ακολούθησαν όχι μόνο για την Αίγυπτο αλλά για ολόκληρο τον Αραβικό κόσμο με σημαντικές επιδράσεις στον ψυχροπολεμικό ανταγωνισμό μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ. Παρά το γεγονός ότι διενεργήθηκε από μία ομάδα αξιωματικών («Ελεύθεροι Αξιωματικοί») του στρατού, προερχομένων από τις αγροτικές μάζες, με περιορισμένο πρόγραμμα δράσης και με ιδεολογικές διαφορές, πολύ σύντομα ανέδειξε ως αναμφισβήτητο ηγέτη του τον Γκαμαέλ Άμντελ Νάσσερ.

Το καθεστώς του Νάσσερ προέβαλε την Αίγυπτο όχι μόνο σαν αναπόσπαστο μέρος του Αραβικού κόσμου αλλά και ως τον φυσικό ηγέτη του. Με τον Νάσσερ, η ιδέα της Αραβικής ενότητας (Παναραβισμός) είχε πάρει πλέον πολιτική έκφραση που προέβαλλε την ανάγκη ενοποίησης της εξωτερικής πολιτικής των Αραβικών κρατών για να αντιμετωπίσουν τον κοινό εχθρό, τον ιμπεριαλισμό, ιδιαίτερα τις τότε παρακμάζουσες αποικιοκρατικές δυνάμεις Μεγάλη Βρετανία και Γαλλία.

Για τον Νάσσερ, απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη των στόχων της εξωτερικής του πολιτικής ήταν η κοινωνική επανάσταση. Για να μεγιστοποιηθεί η εθνική δύναμη και να δημιουργηθεί μαζική υποστήριξη για το καθεστώς, παράγοντες καθοριστικοί ήταν ο έλεγχος των μέσων παραγωγής και η ανακατανομή του εισοδήματος. Ευθύς μετά την άνοδό του στην εξουσία περιόρισε το ανώτατο όριο ιδιωτικής γαιοκτησίας σε 400 στρέμματα, κατανέμοντας την πλεονάζουσα έκταση σε μικροκαλλιεργητές ή άκληρους αγρότες. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές απέβλεπαν ουσιαστικά στην άμεση υπονόμευση του πολιτικού και οικονομικού κύρους της μέχρι τότε άρχουσας τάξης, στη μακρά, όμως, προοπτική συνέβαλαν τελικά στην καθυπόταξη του αγροτικού τομέα της οικονομίας στον άμεσο έλεγχο της κυβέρνησης.

Η πραγματοποίηση αυτών των μέτρων έγινε δυνατή λόγω της ταχείας ανάπτυξης της Αιγύπτου στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Από το 1964 και εντεύθεν, όμως, η ανάπτυξη σταμάτησε και η κατά κεφαλήν ιδιωτική κατανάλωση σταμάτησε να αυξάνεται.

Ο Νασσερισμός έφθασε στο απόγειο του τη δεκαετία του 1960. Καθ’όλη την διάρκεια αυτής της δεκαετίας η δημόσια ζωή των αραβικών χωρών συνέχισε να κυριαρχείται από την ιδέα ενός σοσιαλιστικού, ουδέτερου και αραβικού εθνικισμού έχοντας τον Νάσσερ σαν σύμβολό τους. Η χαρισματική προσωπικότητα του Νάσσερ, η ευρεία λαϊκή υποστήριξη που έλαβε το καθεστώς του και η υπόσχεση μίας δυναμικής ηγεσίας προς υπεράσπιση του παλαιστινιακού θέματος φαίνονταν να φέρνουν την ελπίδα για ένα διαφορετικό κόσμο, για ένα ενωμένο αραβικό έθνος ανανεωμένο από μία κοινωνική επανάσταση, το οποίο θα έπαιρνε τη θέση που δικαιούτο στον σύγχρονο κόσμο.


Η έννοια ενός ενωμένου αραβικού έθνους σε διαδικασία σχηματισμού ενισχύθηκε αυτή την περίοδο από τον καινούριο πλούτο καθώς και από άλλες αλλαγές που δημιουργήθησαν από την εκμετάλλευση του πετρελαίου. Οι πόροι πετρελαίου των αραβικών χωρών είχαν γίνει τώρα πραγματικά σημαντικοί για την παγκόσμια οικονομία και το γεγονός αυτό είχε μεγάλο αντίκτυπο στις κοινωνίες των πετρελαιοπαραγωγών χωρών.

Τα όρια και η δυναμική του νασσερισμού φάνηκαν κατά τον Αραβοισαρηλινό πόλεμο του 1967 που έφερε την Αίγυπτο και άλλα αραβικά κράτη σε μία καταστροφική σύγκρουση με το Ισραήλ. Ήταν αναπόφευκτο ότι οι δυνάμεις της νασσερικής πολιτικής θα ωθούσαν τον Νάσσερ στην θέση του αδιαμφισβήτητου ηγέτη των Αράβων αν επέλυε το κεντρικό πρόβλημα του παναραβισμού: αυτό των σχέσεων με το Ισραήλ. Η ήττα, όμως, των Αραβικών στρατευμάτων το 1967 σηματοδότησε ταυτόχρονα και την ήττα του παναραβικού οράματος του Νάσσερ καθώς επίσης και τη μείωση της Αιγυπτιακής επιρροής στον Αραβικό κόσμο.

Ο θάνατος του Νάσσερ το 1970 σήμαινε και το τέλος μίας εποχής για την Μέση Ανατολή. Μπορεί μαζί του να ενταφιάσθη το παναραβικό όραμα εντούτοις το περιφερειακό κύρος και η δυνατότητα της Αιγύπτου να διαπραγματεύεται με τις υπερδυνάμεις αυξήθηκε κατακόρυφα ιδιαίτερα με τις επιλογές που έκανε ο διάδοχός του Ανουάρ Σαντάτ, υπογράφοντας συμφωνία ειρήνης με το Ισραήλ και βελτιώνοντας τις σχέσεις με τις ΗΠΑ.

Ο Χόσνι Μουμπάρακ στα 30 χρόνια που διακυβέρνησε την Αίγυπτο, διαδεχόμενος το Σαντάτ, είχε να διαχειριστεί το καταπίστευμα που του άφησε ο προκάτοχός του. Στην ουσία προσπάθησε να συνεχίσει ένα δεσποτικό καθεστώς χωρίς να έχει τις ευκαιρίες που είχαν οι Νάσσερ και Σαντάτ, είτε λόγω της Αραβοϊσραηλινής αντιπαράθεσης είτε λόγω του Ψυχρού Πολέμου. Το μόνο που έκανε ήταν να συντηρεί στην εξουσία ένα δεσποτικό καθεστώς. Αυτό από μόνο του υπήρξε μια προδιαγεγραμμένη συνταγή για φθορά με ημερομηνία λήξης. Όπερ και εγένετο. Μόνο που η παραίτηση Μουμπάρακ δεν σημαίνει ότι επέφερε και καθεστωτική αλλαγή. Πρόκειται για ανατροπή προσώπου και όχι θεσμική αλλαγή. Ο στρατός παραμένει στο επίκεντρο του πολιτικού συστήματος και καλείται τώρα να διαχειριστεί τις ευαίσθητες ισορροπίες ανάμεσα στις δυνάμεις που ανάγκασαν το Μουμπάρακ σε παραίτηση. Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι να αντιμετωπίσει τα άτεγκτα αιτήματα των ισλαμιστών για συνταγματικές μεταρρυθμίσεις.


www.geopolitics-gr.blogspot.com