Διατροφή, μέγιστο διακύβευμα για τις χώρες του Νότου

Le Monde Diplomatique

Του Jacques Berthelot
Οικονομολόγου, μέλους του επιστημονικού συμβουλίου του Συνδέσμου για τη φορολόγηση των (συναλλαγματικών) συναλλαγών με σκοπό την υποστήριξη των πολιτών (Attac)

Η κάλυψη των διατροφικών αναγκών 9,3 δισεκατομμυρίων ανθρώπων που αναμένονται να προκύψουν το 2050 στον πλανήτη Γη δεν αποτελεί εκ των πραγμάτων προφανές διακύβευμα. Για τις φτωχότερες χώρες όμως, όπου αναμένεται έντονη δημογραφική αύξηση, η πρόκληση τρομάζει. Εκεί ζει η πλειοψηφία των χρόνια υποσιτιζόμενων και επίσης εκεί ξέσπασαν, το 2007 και 2008, οι «εξεγέρσεις της πείνας», που συνδέονται με την εκτίναξη των τιμών των αγροτικών προϊόντων. Εκεί βρίσκονται και τα καλύτερα εδάφη, που σήμερα είναι παρατημένα ελλείψει οικονομικών μέσων. Τα οικειοποιούνται όλο και περισσότερο οι δυτικές δυνάμεις με σκοπό την εισαγωγή γεωργικών καυσίμων –ή ακόμη και οι ασιατικές χώρες και οι χώρες του Κόλπου που επιθυμούν να εγγυηθούν βιώσιμο επισιτισμό προβλέποντας αύξηση των γεωργικών προϊόντων παγκοσμίως. Εκεί, τέλος, η υπερθέρμανση του πλανήτη θα μειώσει περισσότερο από οπουδήποτε αλλού τις γεωργικές αποδόσεις –από 15% ως 30% για την υποσαχάρεια Αφρική, σύμφωνα με τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ.


Η εκτίναξη των γεωργικών τιμών, το 2007 και 2008, ανέδειξε την έντονη αστάθειά τους και κατέρριψε το δόγμα της «αυτορρύθμισης των αγορών». Απέναντι σε ένα βραχυπρόθεσμο σταθερό αίτημα διατροφής, η παραγωγή αλλάζει σύμφωνα με τις κλιματικές αλλαγές, γεγονός που επιφέρει σημαντική διαφοροποίηση στις τιμές και τα εισοδήματα –αιτία για την οποία τα κράτη, από την εποχή των Φαραώ, ρυθμίζουν πάντα την προσφορά στην εισαγωγή και υιοθετούν πολιτικές αποθήκευσης.
Ωστόσο, τη δεκαετία του ’80, στον τομέα της γεωργίας, η απελευθέρωση των ανταλλαγών επιβλήθηκε στις χρεωμένες χώρες από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) και την Παγκόσμια Τράπεζα. Έπειτα, το 1994, οι πιέσεις που ασκούσαν οι αγροδιατροφικές εταιρείες για την πτώση των τιμών των γεωργικών τροφίμων κατέληξαν, στα πλαίσια του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ), στη Συμφωνία για τη Γεωργία (1). Ο συμβιβασμός, που «στόχο είχε μακροπρόθεσμα (...) ουσιώδεις προοδευτικές μειώσεις στη στήριξη και την προστασία της γεωργίας», έρχεται σε ρήξη με τη γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (ΓΣΔΕ-GATT) του 1947, η οποία δεν εμπόδιζε την προστασία των εισαγωγών –ακόμη κι αν επέτρεπε τις ενισχύσεις των εξαγωγών.

Νέα μέτρα
Αφού τέθηκαν υπό διαπραγμάτευση μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης και ΗΠΑ προτού εφαρμοστούν σε όλα τα μέλη του ΠΟΕ, οι κανόνες της Συμφωνίας για τη Γεωργία χαρακτηρίζονται από πρωτοφανή ανισότητα προς τις αναπτυσσόμενες χώρες. Κι αυτό ισχύει κυρίως για τον προσδιορισμό του ντάμπινγκ.(2) Σύμφωνα με τον ΠΟΕ, εμπίπτει στη δικαιοδοσία αυτής της κατηγορίας η χώρα που επιχορηγεί έναν εξαγωγέα, όχι όμως όταν εξάγει στην τιμή της εσωτερικής αγοράς –ακόμη κι αν αυτή η τιμή είναι κατώτερη του πραγματικού κόστους παραγωγής χάρη σε εσωτερικές ενισχύσεις. Από το 1992, οι Βρυξέλλες και η Ουάσιγκτον μείωσαν σημαντικά τις εσωτερικές τιμές προκειμένου να εξακολουθήσουν να εξάγουν χωρίς να κινδυνεύουν να κατηγορηθούν επίσημα για ντάμπινγκ.

Εξάλλου, η διάκριση που επιχείρησε να κάνει ο ΠΟΕ ανάμεσα στις επιτρεπόμενες ενισχύσεις («πράσινο κουτί») και αυτές που υποβάλλονται σε περιορισμό δεδομένης της «ανισότητας των ανταλλαγών» (κουτιά «μπλε» και «πορτοκαλί») (3) καλύπτεται από μυστικότητα. Οι διαδοχικές μεταρρυθμίσεις της κοινής αγροτικής πολιτικής (ΚΑΠ) και του Farm Bill στις Ηνωμένες Πολιτείες, από το 1990, επί της ουσίας δεν απέχουν πολύ από αυτήν την κοροϊδία. Στις διαπραγματεύσεις του κύκλου της Ντόχα, οι ΗΠΑ και η Ε.Ε. δέχτηκαν να μειώσουν τις «ανισοτικές» ενισχύσεις τους κατά 80% και 70% αντίστοιχα, σε σχέση με το επιτρεπτό όριο της περιόδου 1995-2000, αν οι αναπτυσσόμενες χώρες άνοιγαν τις μη-γεωργικές αγορές τους και τις υπηρεσίες τους. Δεν σταμάτησαν όμως να «κλέβουν» με τις «ανισοτικές» ενισχύσεις, σε μεγάλα ποσοστά μάλιστα. Η Ουάσιγκτον εκτίμησε έτσι τις δικές της στα 8,5 δισ. δολάρια για το 2007, ενώ στην πραγματικότητα άγγιξαν τα 28,2 δισ. δολάρια. Αντίστοιχα, οι Βρυξέλλες ανακοίνωσαν το ποσό των 43,1 δισεκατομμυρίων ευρώ για την περίοδο 2005-2006 (τελευταία κοινοποιημένη χρονιά), έναντι ενός πραγματικού ποσού ύψους 72,9 δισ. ευρώ (4)! Που σημαίνει ότι η προσφορά μείωσης απλά δεν πείθει.


Έγκλημα και συνένοχοι
Οι δύο μεγάλοι εξαγωγείς έχουν συνενόχους στο έγκλημα τη γενική γραμματεία του ΠΟΕ και τον πρόεδρο της επιτροπής διαπραγμάτευσης για τη γεωργία. Άλλωστε, μπορεί το δευτεροβάθμιο όργανο (5) του ΠΟΕ να αποφάσισε, στις 3 Δεκεμβρίου του 2001 –μαζί με τα γαλακτοκομικά προϊόντα του Καναδά–, ότι το ντάμπινγκ έπρεπε να καθορίζει και τις εσωτερικές ενισχύσεις στα εξαγόμενα προϊόντα, και στις 3 Μαρτίου του 2005 –με την υπόθεση του βαμβακιού των ΗΠΑ–, ότι οι σταθερές άμεσες αμερικανικές ενισχύσεις δεν θα προέρχονταν από το «πράσινο κουτί», οι αποφάσεις αυτές ωστόσο θεωρήθηκαν ως μεμονωμένες και ότι δεν επέφεραν πραγματική ρυθμιστική αλλαγή.

Γνωρίζοντας ότι ένα δισεκατομμύριο άτομα υποφέρουν από χρόνιο υποσιτισμό και ότι άλλα δύο δισεκατομμύρια από χρόνια έλλειψη πρωτεϊνών και ιχνοστοιχείων, ο Οργανισμός τροφίμων και γεωργίας του ΟΗΕ εκτιμά ότι θα πρέπει να αυξήσουμε την παγκόσμια παραγωγή τροφίμων κατά 70% μέχρι το 2050. Στην παγκόσμια Συνδιάσκεψη για τη διατροφή, το 1996, δύο βασικά μέτρα προτάθηκαν για τον σκοπό αυτό. Από τη μία, ετήσιες μεταφορές δημόσιου χρήματος από τις χώρες του Βορρά προς τις χώρες του Νότου για τη γεωργία –αρχικά εκτιμήθηκαν στα 25 δισ. δολάρια, έπειτα στα 44 δισ., ενώ σήμερα περιορίζονται στα 7,9 δισεκατομμύρια δολάρια. Από την άλλη, την απελευθέρωση των ανταλλαγών. Μπορεί βέβαια τόσο σημαντικές ενισχύσεις να είναι καλοδεχούμενες, ωστόσο προκαλούν δυσπιστία, τουλάχιστον έτσι όπως έχει σήμερα η κατάσταση. Όσο για την απελευθέρωση των ανταλλαγών, θα μπορούσε να επιφέρει συγχρόνως μεγάλη μείωση των κρατικών προϋπολογισμών και την καταστροφή των αγροτών στις αναπτυσσόμενες χώρες.


Προστασία της γεωργίας
Δεν μπορεί να υπάρξει πραγματική ανάπτυξη των φτωχότερων χωρών, όπως αυτές της υποσαχάρειας Αφρικής, χωρίς να τεθεί σε εφαρμογή προς όφελός τους η προστασία της γεωργίας, η οποία απέδωσε καρπούς στην Ε.Ε. και τις ΗΠΑ. Αξίζει λοιπόν να σημειωθεί ότι όσο πιο ανεπτυγμένη είναι μία χώρα τόσο πιο προστατευμένη είναι από την εισαγωγή βασικών προϊόντων διατροφής, και αυτό παρά τον μέσο γεωργικό δασμό που είναι κατώτερος από το δασμό στις αναπτυσσόμενες χώρες. Είναι βέβαια αλήθεια ότι αυτός ο μέσος δασμός δεν σημαίνει τίποτα. Ας το δούμε αναλυτικά: Παρά το γεγονός ότι αγγίζει το 22,9% στις 2.202 δασμολογικές γεωργικές κλάσεις των Βρυξελλών (και το 10,5% αν υπολογίσουμε τις εισαγωγές με ειδικές τιμές), ο μέσος δασμός στα δημητριακά παραμένει στο 50% στα 25 κράτη-μέλη, έναντι 5% στη Δυτικοαφρικανική Οικονομική και Νομισματική Ένωση (UEMOA). Όσον αφορά στο γάλα σε σκόνη 87% έναντι 5%, για τα σακχαρώδη προϊόντα 59% έναντι 200%, για τα κατεψυγμένα κρέατα (βοδινό, χοιρινό και πουλερικά) 66% έναντι 20%.

Όσο πιο ανεπτυγμένη είναι, λοιπόν, μια χώρα τόσο πιο μικρό μερίδιο προϊόντων διατροφής εισάγει. Αναφορικά με την περίοδο 2001-2004, για παράδειγμα, το μερίδιο αυτό που κυμαίνεται, για τα δημητριακά, από το 1,4% στις ΗΠΑ στο 5,9% στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ανέρχεται στο 12,6% στις αναπτυσσόμενες χώρες, στο 19,3% στις χώρες της υποσαχάρειας Αφρικής και στο 18,9% στη Δυτική Αφρική. Για τα γαλακτοκομικά προϊόντα, βρίσκεται στο 2% στις ΗΠΑ και στο 2,7% στην Ε.Ε., έναντι 10,3% στις αναπτυσσόμενες χώρες και 39% στις χώρες της Δυτικής Αφρικής.

Το θεαματικό αποτέλεσμα της προστασίας που ασκείται σε μια γεωργική παραγωγή φαίνεται ξεκάθαρα αν προβούμε στη σύγκριση μεταξύ Κένυας και UEMOA: ο τελωνειακός δασμός στο γάλα σε σκόνη πέρασε στην πρώτη από το 25%, το 1995, στο 35% το 2002 και στο 60% από το 2004, ενώ έχει παραμείνει στο 5% στη δεύτερη. Η Κένυα είναι ένας αμιγώς αναπτυσσόμενος εξαγωγέας γαλακτοκομικών προϊόντων, με εσωτερική κατανάλωση εκατόν δώδεκα λίτρων κατ’ άτομο. Αντίθετα, οι αντίστοιχες εισαγωγές σε γάλα αντιπροσωπεύουν το 64% της γαλακτοκομικής παραγωγής της Δυτικής Αφρικής, και η κατ’ άτομο κατανάλωση αγγίζει μόλις τα τριάντα πέντε λίτρα.

Διατροφική κυριαρχία
Τα στοιχεία αυτά συνηγορούν υπέρ μιας αναθεώρησης όλων των γεωργικών πολιτικών, τόσο σε εθνικό όσο και σε επίπεδο Συμφωνίας για τη Γεωργία, βάσει της αρχής της διατροφικής κυριαρχίας (6). Κάθε χώρα (ή ομάδα χωρών) θα έχει τη δικαιοδοσία να προσδιορίσει τη γεωργική και επισιτιστική πολιτική της όπως την αντιλαμβάνεται, από τη στιγμή που δεν θα είναι επιζήμια στον υπόλοιπο κόσμο χρησιμοποιώντας το ντάμπινγκ –και πρέπει να συμπεριλάβουμε σε αυτήν την πρακτική και τις έμμεσες εσωτερικές ενισχύσεις όπως οι επιδοτήσεις που δίνονται για την εκτροφή των ζώων.

Το να θεωρήσουμε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει πλέον ανάγκη να προστατεύσει τη γεωργική αγορά της, εκτός έναντι των εισαγωγών που προέρχονται από χώρες που δεν σέβονται το περιβάλλον και τους στοιχειώδεις κοινωνικούς κανόνες –σύμφωνα με τους Πράσινους και τους Σοσιαλιστές του Ευρωκοινοβουλίου, καθώς και πολλές μη κυβερνητικές οργανώσεις–, μοιάζει παρακινδυνευμένο. Πράγματι, οι αυξημένοι τελωνειακοί δασμοί που επιβάλλουν οι Βρυξέλλες στα βασικά είδη διατροφής θα μπορούσαν να μειωθούν αν υπογραφόταν συμφωνία στα πλαίσια του κύκλου της Ντόχα και, έτι περισσότερο, αν η συμφωνία της ελεύθερης συναλλαγής με την Κοινή Αγορά του Νότου (Mercosur) (7) είχε προσδιοριστεί όπως επιθυμούσε η Ισπανία –που προεδρεύει της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά το πρώτο εξάμηνο του 2010. Έτσι, η επιβίωση των Ευρωπαίων γεωργών εξαρτάται από την κυριαρχία τους στην εσωτερική αγορά, στην οποία διοχέτευσαν το 77,5% των προϊόντων τους στο διάστημα 2005-2007.


Ο ρόλος της ΕΕ

Η Ε.Ε. έχει λοιπόν συμφέρον να θεμελιώσει εκ νέου την ΚΑΠ και τη Συμφωνία για τη Γεωργία για την επισιτιστική κυριαρχία, καθώς και να παράγει τα τρόφιμά της για την εκτροφή ζώων, αρνούμενη το γενικευμένο ντάμπινγκ. Αυτό δεν θα την εμποδίσει να εξάγει, από τη στιγμή που οι παγκόσμιες γεωργικές τιμές θα είναι μεγαλύτερες από τις εσωτερικές χωρίς ενισχύσεις. Συγκεκριμένα, μπορούμε να καθορίσουμε αποδοτικές τιμές, εγγυημένες από κυμαινόμενες εισφορές στις εισαγωγές, προκειμένου οι αγρότες που κινούνται κοντά στο μέσο κόστος παραγωγής της Ε.Ε. να μη χρειάζονται κοινοτικές ενισχύσεις για να επιβιώσουν. Οι ενισχύσεις αυτές, στις οποίες θα πρέπει να έχει οριστεί πλαφόν και να ποικίλουν σύμφωνα με τα κράτη μέλη, θα απευθύνονται στους αγρότες των οποίων τα κόστη ξεπερνούν το μέσο όρο της Ένωσης ή οι οποίοι, αν και παράγουν πολύ λίγο, έχουν ανάγκη να υποστηριχτούν για κοινωνικούς ή περιβαλλοντικούς λόγους (πολυλειτουργικότητα) (8).

Όσον αφορά στις ποσότητες, γιατί να μην καθοριστούν ανώτατες τιμές ανά προϊόν και να διανέμονται στα 27 κράτη-μέλη με στόχο να φτάσουμε σε μια δίκαιη ισορροπία μεταξύ των πλεονεκτημάτων που θα αντλούσε κάθε χώρα και την αναγκαιότητα να προωθηθεί μια πολύπλευρη γεωργία, ελαχιστοποιώντας ταυτόχρονα τα κόστη μεταφοράς; Μια τέτοια μεταρρύθμιση θα βρισκόταν στον αντίποδα της παράλογης απορύθμισης που ακολουθεί η Κομισιόν.

Η ανάγκη όμως για αναδιάρθρωση της αγροτικής πολιτικής είναι ακόμη πιο επιτακτική στις αναπτυσσόμενες χώρες, δεδομένου του αυξανόμενου επισιτιστικού τους ελλείμματος –το οποίο άγγιξε, αν δεν λάβουμε υπόψη το ψάρι, τα 13,3 δισεκατομμύρια δολάρια το 2007. Δεδομένου ότι ο περιορισμός του προστατευτισμού στις εισαγωγές και τις γεωργικές «ανισοτικές» ενισχύσεις αποτελούν το κλειδί της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των ΗΠΑ στις διαπραγματεύσεις του κύκλου της Ντόχα, ως αντάλλαγμα για το άνοιγμα των αγορών μη-γεωργικών προϊόντων και υπηρεσιών των αναπτυσσόμενων χωρών, καθώς αυτές έχουν έναν σημαντικό άσο στο μανίκι: Μπορούν να αρνηθούν τη διαστρεβλωμένη ερμηνεία των κανόνων της Συμφωνία για τη Γεωργία από την Ε.Ε. και τις ΗΠΑ, καθώς και τις μαζικές υποσημειώσεις, και να τις καταγγείλουν στον ΠΟΕ. Αν αποδεικνυόταν ξεκάθαρα ότι οι προσφορές τους για μειώσεις είναι μόνο ψευδαισθήσεις, οι αναπτυσσόμενες χώρες δεν θα ήταν πλέον υποχρεωμένες να ανοίξουν τις μη-γεωργικές αγορές τους και τις υπηρεσίες τους, ενώ θα άνοιγε πια ο δρόμος για τον επαναπροσδιορισμό των γεωργικών πολιτικών και της Συμφωνίας για τη Γεωργία για την επισιτιστική κυριαρχία.

Υποσημειώσεις

1. (ΣτΕ) ΑοΑ Agreement on Agriculture. Διεθνής Συμφωνία στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, της οποίας η διαπραγμάτευση έγινε κατά τη διάρκεια του Γύρου της Ουρουγουάης και ίσχυσε την 1η Ιανουαρίου του 1995. Βασίζεται σε τρεις πυλώνες, την εσωτερική υποστήριξη, την πρόσβαση στις αγορές και τις επιδοτήσεις των εξαγωγών. Για κριτική της Συμφωνίας βλ. http://sporos.org/node/33.
2. (ΣτΜ): η εξαγωγή και πώληση προϊόντων σε τιμή χαμηλότερη (ή ακόμη και κάτω του κόστους) από ό,τι στην εγχώρια αγορά ή σε διεθνές επίπεδο με σκοπό την εκμηδένιση των ανταγωνιστών
3. Ο ΠΟΕ ταξινομεί τις επιδοτήσεις ανά κατηγορίες, σε ξεχωριστά, χρωματιστά «κουτιά» –«πράσινο» για τις επιτρεπόμενες χωρίς όρια επιδοτήσεις, «μπλε» για τις «ανεχόμενες» και «πορτοκαλί» για τις επιδοτήσεις προς αποφυγή ή μείωση.
4. «Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν μπορούν να περιορίσουν τις γεωργικές ενισχύσεις τους στον κύκλο της Ντόχα», «Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν μπορεί να περιορίσει τις εσωτερικές γεωργικές επιδοτήσεις στον κύκλο της Ντόχα», αντίστοιχα στις 2 Αυγούστου και 2 Σεπτεμβρίου 2009, www.solidarite.asso.fr
5. Όνομα που δίνεται συνήθως στο Ρυθμιστικό Όργανο Διενέξεων του ΠΟΕ. Διάβασε Monique Chemillier-Gendreau, «Ένα όργανο για μια μαρξιστική παγκοσμιοποίηση;», «Le Monde diplomatique», Νοέμβριος 2007.
6. Gérard Choplin, Alexandra Strickner και Aurélie Trouvé, «Souveraineté alimentaire. Que fait l’Europe?» (Επισιτιστική κυριαρχία. Τι κάνει η Ευρώπη γι’ αυτό;) Syllepse, Παρίσι, 2009.
7. Περιλαμβάνει την Αργεντινή τη Βραζιλία, την Παραγουάη και την Ουρουγουάη –η Βενεζουέλα είναι έτοιμη προς προσχώρηση, ενώ η Βολιβία, η Κολομβία, η Χιλή, ο Ισημερινός και το Περού είναι χώρες συνδεδεμένες.
8. Έννοια που εμφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’90. Εκτός από την κλασική λειτουργία παραγωγής, η «πολυλειτουργική» γεωργία, θα έπρεπε να έχει οικολογική και κοινωνική διάσταση.