Ινδία – Πακιστάν: Εξήντα χρόνια σύγκρουσης

LE MONDE DIPLOMATIQUE

Πόσο κοντά είναι η ειρήνη στο Κασμίρ;

Του Basharat Peer 
Συγγραφέως δοκιμιογράφου

Οι Ηνωμένες Πολιτείες επιχειρούν να συμβάλλουν στην επίλυση της διαμάχης που φέρνει αντιμέτωπους Ινδία και Πακιστάν στο Κασμίρ, το οποίο, από το 1947, είναι χωρισμένο στα δύο. Ελπίζουν ότι με τον τρόπο αυτό θα κερδίσουν τη στρατιωτική στήριξη του Ισλαμαμπάντ στον πόλεμο στο Αφγανιστάν. Μπορεί η ηγεσία του Νέο Δελχί να αρνείται κάθε ανάμειξη, δέχτηκε να συναντήσει, όμως, τον αρχηγό της CIA, Λέον Πενέτα, στα μέσα του περασμένου Μαρτίου. Στον τόπο της διαμάχης, στο ινδικό κομμάτι του Κασμίρ, οι συγκρούσεις άρχισαν ξανά στις 20 Μαρτίου. Μέσα σε εξήντα χρόνια, η συγκεκριμένη διαμάχη υπολογίζεται ότι έχει προκαλέσει περισσότερα από εξήντα χιλιάδες θύματα.

Το βράδυ της 21ης Φεβρουαρίου 2009, χιλιάδες κάτοικοι του Κασμίρ ήταν συγκεντρωμένοι σε ένα ιερό των σούφι, κοντά στο Σοπόρ, βόρεια του Κασμίρ. Δεκάδες άνθρωποι, όλων των ηλικιών, περπατούσαν μπροστά από τις βιτρίνες των καταστημάτων και συζητούσαν με γνωστούς και φίλους που επέστρεφαν από το ιερό... Η εικόνα θα μπορούσε κάλλιστα να εκπλήσσει. Πράγματι, εδώ και είκοσι χρόνια οι κάτοικοι του Κασμίρ επιστρέφουν βιαστικά στα σπίτια τους προτού νυχτώσει, από φόβο μήπως βρεθούν ανάμεσα σε αυτονομιστές και Ινδούς στρατιώτες, ή μήπως ο στρατός τους θεωρήσει κατά λάθος αντάρτες και σκοτωθούν. 

Στο διάστημα όμως των θρησκευτικών εορτών, δεν διστάζουν να βγουν από το σπίτι το βράδυ, αφού ο στρατός υποτίθεται ότι τηρεί παύση του πυρός. Ωστόσο, εκείνο το βράδυ, στον τομέα του Μπομάι, ένα κομβόι του ινδικού στρατού περνά μπροστά από το συγκεντρωμένο πλήθος. Σταματά. Ξαφνικά, στρατιώτες ανοίγουν πυρ σε μια ομάδα νέων που βρίσκονταν στην άκρη του δρόμου. Ο Μοχάμεντ Αμίν Ταντρέι και ο Τζαβίντ Αχμάντ Νταρ σκοτώνονται επί τόπου.

Μόλις διαδίδεται το νέο, χιλιάδες άνθρωποι συρρέουν στους δρόμους φωνάζοντας συνθήματα υπέρ της ανεξαρτησίας και μεταφέρουν τα άψυχα κορμιά σε πομπή μέχρι το κτίριο της τοπικής αστυνομίας. Οργανώνονται κι άλλες διαδηλώσεις. Τα σχολεία κλείνουν τις πόρτες τους και απαιτούν τη μετακίνηση των ινδικών στρατοπέδων που βρίσκονται δίπλα τους. Οι μαθητές, ανήσυχοι για την ασφάλειά τους, διαδηλώνουν με πανό και καταγγέλλουν το πόσο κοντά βρίσκονται στα στρατόπεδα. 

Η αποικιακή κληρονομιά 
Το 1947, το Κασμίρ είναι το σημαντικότερο από τα πεντακόσια πριγκιπάτα της Ινδίας υπό βρετανική κυριαρχία. Παρά τη μουσουλμανική πλειοψηφία, την περιοχή διοικεί ο ινδουιστής μαχαραγιάς Χάρι Σινγκ. Από τη δεκαετία του 1930, οι κάτοικοι του Κασμίρ, με επικεφαλής τον σοσιαλιστή σεΐχη Μοχάμεντ Αμπντουλάχ, επιχειρούν να βάλουν τέλος στη δυναστεία του μαχαραγιά. Μετά από το βίαιο διαμερισμό της βρετανικής Ινδίας σε δύο κράτη, την Ινδική Ένωση και το Πακιστάν, δίνεται χρόνος στον Σινγκ να αποφασίσει για την τύχη του βασιλείου του.
Τον Οκτώβρη του 1947, όμως, φυλές από τη συνοριακή επαρχία του βορειοδυτικού Πακιστάν, με τη βοήθεια του στρατού τους, εισβάλλουν στην περιοχή. Ο Σινγκ αποφασίζει τότε να ενωθεί με την Ινδία. Μη τρέφοντας καμία συμπάθεια για τους επικεφαλής του Ισλαμαμπάντ, ο σεΐχης Αμπντουλάχ, φίλος του Τζαουαχαρλάλ Νεχρού, του δίνει τη στήριξή του. Τον Ιανουάριο του 1949, τα Ηνωμένα Έθνη επιβάλλουν κατάπαυση του πυρός και γραμμή ελέγχου που χωρίζει ακόμα το Κασμίρ σε δύο μέρη: το ένα ελέγχεται από το Πακιστάν (το Αζάντ Κασμίρ) και το άλλο από την Ινδία (Τζαμού Κασμίρ).

Παρόλο που το Νέο Δελχί διατηρεί την κυριαρχία της άμυνας, των εξωτερικών και των τηλεπικοινωνιών, η συμφωνία που υπογράφηκε από τον Σινγκ τον Οκτώβριο του 1947 παραχωρεί μεγάλη αυτονομία στο Τζαμού Κασμίρ, το οποίο έχει το δικό του σύνταγμα και τη δική του σημαία, καθώς επίσης πρόεδρο και πρωθυπουργό. Η αυτονομία αυτή όμως σταδιακά περιορίζεται. Το 1953, η Ινδία συλλαμβάνει τον σεΐχη Αμπντουλάχ, ο οποίος, αφού έγινε αρχηγός της κυβέρνησης, εκφράζει τη στήριξή του στον αγώνα για την ανεξαρτησία. Έπειτα, τοποθετεί διοικητές ανδρείκελα που υποσκάπτουν τη νομιμότητα της αυτονομίας του Κασμίρ.

Διακανονισμός με την Ινδία
Το 1975, μετά από είκοσι χρόνια φυλάκισης, ο σεΐχης υπογράφει διακανονισμό με το Νέο Δελχί. Δώδεκα χρόνια αργότερα, το 1987, οι αρχές μαγειρεύουν το εκλογικό αποτέλεσμα. Ξεσπά ένοπλη εξέγερση με την υποστήριξη του Πακιστάν, και νέοι όλων των κοινωνικών τάξεων ενώνονται με τους επαναστάτες. Ο πακιστανικός στρατός τους προμηθεύει με όπλα, τους χρηματοδοτεί και τους εκπαιδεύει στη μάχη. Μετά από ένα χρόνο εκπαίδευσης στα στρατόπεδα του Αζάντ Κασμίρ, οι μαχόμενοι επιστρέφουν να πολεμήσουν στο Τζαμού Κασμίρ. Στη δεκαετία του ’90, ριζοσπαστικά ισλαμικά κινήματα, όπως το Λασκχάρ-ι-Τάιμπα, τίθενται επικεφαλής των αυτονομιστών, πριν οργανώσουν, προς τα τέλη της δεκαετίας, επιθέσεις αυτοκτονίας. Το Νέο Δελχί και το Ισλαμαμπάντ διεκδικούν το καθένα την επανένωση του Κασμίρ με τη χώρα τους, σε μια σύγκρουση που προκάλεσε το θάνατο τουλάχιστον εβδομήντα χιλιάδων ανθρώπων –κατά κύριο λόγο πολιτών και στρατιωτικών του Κασμίρ– από το 1990.

Τα κινήματα για τα πολιτικά δικαιώματα, οι μη βίαιοι αυτονομιστικοί σχηματισμοί και τα φιλοινδικά κόμματα απαιτούν με επιμονή την αποστρατικοποίηση ή τη μετακίνηση των ινδικών στρατιωτικών και παραστρατιωτικών στρατοπέδων έξω από τις κατοικημένες περιοχές. Η μαζική παρουσία των στρατοπέδων παραμένει πηγή ενόχλησης για τους πληθυσμούς. Οι οργανώσεις αυτές απαιτούν την ακύρωση των νόμων για τις ειδικές εξουσίες (Distributed Areas Act και Armed Forces Special Powers Act), οι οποίες επιτρέπουν στα ινδικά στρατεύματα να ανοίξουν πυρ σε ένα άτομο ύποπτο για απειλή της ασφάλειας, και τους εγγυώνται πλήρη ατιμωρησία σε περίπτωση νομικών διώξεων (1).

Υπό αμφισβήτηση τη Ινδική κυριαρχία
Μετά τη συνάντηση που είχε με εκπροσώπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο Ομάρ Φαρούκ, ένας από τους επικεφαλής του κυριότερου αυτονομιστικού κινήματος, της Διάσκεψης Όλων των Κομμάτων για την Ελευθερία (All Parties Hurriyat Conference, APHC), οπαδός της μη χρήσης βίας, υπενθύμισε «την αναγκαιότητα να τεθεί άμεσα ένα τέλος στις απεριόριστες εξουσίες του στρατού και να αποστρατικοποιηθεί το Κασμίρ (2)». Το κίνημά του θέτει υπό αμφισβήτηση την κυριαρχία του Νέου Δελχί, σε αντίθεση με τους δύο φιλοινδικούς σχηματισμούς, την Εθνική Διάσκεψη και το Δημοκρατικό Κόμματος του Λαού (PDP). Ωστόσο, παρά τις πολιτικές τους διαφωνίες, οι τρεις οργανώσεις απαιτούν την αποστρατικοποίηση. Ο Ομάρ Αμπντουλάχ, πρόεδρος της Εθνικής Διάσκεψης και νέος πρωθυπουργός του Τζαμού Κασμίρ, διέταξε, από την 27η Φεβρουαρίου, έρευνα για τις συνθήκες θανάτου των δύο νέων στο Μπομάι και επισπεύδει αλλαγές στους νόμους που διέπουν την παρουσία στρατευμάτων στο Νέο Δελχί. Δυστυχώς, μπορεί μόνο να διατυπώνει ευχές, καθώς η απόφαση είναι αρμοδιότητα του υπουργείου Εσωτερικών του ομόσπονδου ινδικού κράτους.

Η ομάδα εργασίας που σχηματίστηκε το Μάιο του 2006 από τον Ινδό πρωθυπουργό Μανμοχάν Σινγκ και υπό τη διεύθυνση του αντιπροέδρου του, Μοχάμεντ Χαμίντ Ανσάρι, είχε ήδη ζητήσει την απόσυρσή τους, επειδή «προσβάλλουν τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών και διαταράσσουν τον πληθυσμό». Όμως, στα πλαίσια των ινδικών εκλογών, μπροστά στο φόβο μήπως κατηγορηθεί για αδυναμία, παρατάθηκε η οποιαδήποτε λήψη απόφασης.

Η αποστρατικοποίηση μοιάζει ακόμη πιο επείγουσα μετά το θάνατο πενήντα άοπλων διαδηλωτών, κατά τη διάρκεια διαδηλώσεων που διεξήχθησαν από τα μέσα Ιουλίου μέχρι το Σεπτέμβριο του 2008 –οι σημαντικότερες από τον ξεσηκωμό του 1990. Αφορμή στάθηκε μια εδαφική διαμάχη, αλλά γρήγορα πήραν τη μορφή εθνικιστικών συγκεντρώσεων, γύρω από το σύνθημα «Go, India Go!» («Να φύγει η Ινδία!»), Παρά την επιρροή των ισλαμιστών στρατιωτικών, οι οποίοι ήταν συνηθισμένοι εδώ και δέκα χρόνια σε βίαιες συγκρούσεις, οι διαμαρτυρίες έλαβαν χώρα μέσα σε ήρεμο κλίμα. Το Τζαμού Κασμίρ έμοιαζε να έχει πετύχει τη μετάβαση προς μια ειρηνική αντίσταση. Αυτό όμως δεν εμπόδισε τους Ινδούς στρατιώτες και αστυνομικούς να χρησιμοποιήσουν τα όπλα τους. «Εγχείρησα δεκαπέντε άτομα, έσωσα όμως μόνο πέντε. Μετά τα γεγονότα αυτά, άρχισα να μισώ την Ινδία», παραδέχεται ο δρ Σαλεέμ Ικμπάλ, διευθυντής χειρουργικής στα επείγοντα περιστατικά στο νοσοκομείο της Σριναγκάρ.

Ανασύνταξη των Ισλαμιστών
Για να στρατολογήσουν στελέχη, τα ισλαμιστικά κινήματα αρέσκονται να στηρίζονται στις αφηγήσεις της καταπίεσης. Για τους ριζοσπαστικούς ισλαμιστές, όπως ο αρχηγός του Λασκχάρ-ι-Τάιμπα, Χαφίζ Σαΐντ, η περιοχή αυτή παραμένει ο «ύψιστος στόχος» και η κραυγή ανασύνταξης δυνάμεων για τον ιερό πόλεμο. Από τη Λαχόρη (Πακιστάν), οργάνωσε επιθέσεις ενάντια σε ινδικούς στόχους στο Κασμίρ και σε πολλές ινδικές πόλεις –όπως στη Βομβάη, το Νοέμβριο του 2008. «Οι Κασμίριοι πηγαίνουν προς τα τζαμιά, και τους πυροβολούν, υπάρχουν πτώματα παντού στους δρόμους. Οφείλετε να σηκωθείτε και να παλέψετε για τους αδελφούς μουσουλμάνους του Κασμίρ. Δεν μπορείτε πια να επιτρέπετε στον εαυτό σας να παραμένετε αδιάφοροι», δήλωσε στα τέλη Αυγούστου. 

Παρόλα αυτά, οι θάνατοι και οι πράξεις βίας κατέληξαν να αλλάζουν τη νοοτροπία: πεντακόσιοι μόνο αυτονομιστές παραμένουν ενεργοί, σύμφωνα με την αστυνομία του Κασμίρ. Η μη-βία μοιάζει στο εξής πιο αποδοτική από την εξέγερση. «Κατέχουμε τη μοναδική διεκδικούμενη μουσουλμανική περιοχή όπου ο πληθυσμός αποφεύγει τις συγκρούσεις και υιοθετεί φιλειρηνική πολιτική», διακήρυττε ο Γιασίν Μαλίκ, πρώην επικεφαλής του επαναστατικού λαϊκού εθνικιστικού κινήματος Jammu and Kashmir Liberation Front (Μέτωπο Απελευθέρωσης του Τζαμού Κασμίρ), ο οποίος υιοθέτησε τις πρακτικές του Γκάντι. Συνελήφθη ακριβώς πριν τις εκλογές τους Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 2008.

Οι επικεφαλής των αυτονομιστών του Κασμίρ αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στα ψηφοδέλτια. Όμως, η στρατηγική μποϋκοτάζ μοιάζει να μην υπηρετεί πια τον αγώνα τους, όπως άλλωστε έδειξε και το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας, η συμμετοχή στις εκλογές υπήρξε μαζική. «Οφείλουμε να κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στις εκλογές που πρέπει να βελτιώνουν την καθημερινότητα και τον ευρύτερο αγώνα για το πολιτικό μέλλον του Κασμίρ», υπογράμμισε ο μετριοπαθής αυτονομιστής Σάζαντ Λον, αφού πρώτα παραδέχτηκε την αποτυχία της στρατηγικής του.

Στη συνοικία Μπαταμαλού του Σριναγκάρ όπου πολλοί εκλογείς συνέρευσαν στα εκλογικά κέντρα, ο Αϊζάζ Μπχατ, ιδιοκτήτης μικρού καταστήματος, 44 ετών, δείχνει το μαρασμό των οδών επικοινωνίας και την απουσία αποκομιδής σκουπιδιών από τους δρόμους. «Βρισκόμαστε στο Σριναγκάρ, την πρωτεύουσα του Κασμίρ, και κοιτάξτε σε τι κατάσταση βρίσκεται η πόλη! Ψηφίζω επειδή είναι ανάγκη να ξαναφτιάξουμε τους δρόμους μας, χρειαζόμαστε τον ηλεκτρισμό και τα παιδιά μας έχουν ανάγκη από δουλειά». Στα περίχωρα, το ποσοστό συμμετοχής ξεπέρασε το 20%, έναντι 5% το 2002, και, σε όλο το Τζαμού Κασμίρ, άγγιξε το ποσοστό ρεκόρ του 62%. Το Πακιστάν, από την πλευρά του, συγκράτησε κατά κάποιον τρόπο τις μάχες των ισλαμιστών στην περιοχή, όταν ο στρατηγός Περβέζ Μουσαράφ ακύρωσε μερικώς τις βοήθειες στις στρατιωτικές ομάδες, γεγονός που με τη σειρά του επέφερε περιορισμό της βίας.

Δρομολογείται λύση 
Παρά τις εντάσεις που αναβίωσαν μεταξύ Νέου Δελχί και Ισλαμαμπάντ, μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις στη Βομβάη, η επίλυση της διαμάχης μοιάζει να δρομολογείται. Βέβαια, όταν τον Απρίλιο του 2005 δόθηκε στην κυκλοφορία μια γραμμή λεωφορείου, και όταν το περασμένο φθινόπωρο άνοιξαν νέοι δρόμοι, τα γεγονότα αυτά δεν άλλαξαν ριζικά την κατάσταση. Ούτε η Ινδία ούτε το Πακιστάν δεν επεδίωξαν να πείσουν τους λαούς τους να παραιτηθούν πλήρως από το Κασμίρ. Ωστόσο, οι δύο χώρες άρχισαν διαπραγματεύσεις, αργές αλλά με σοβαρότητα. Διπλωμάτες συνέταξαν ένα έγγραφο το οποίο περιγράφει σε γενικές γραμμές τις βασικές αρχές της συμφωνίας. «Οι κάτοικοι του Κασμίρ θα έχουν το δικαίωμα να μετακινούνται και να εμπορεύονται ελεύθερα και από τις δύο πλευρές της γραμμής ελέγχου. Καθένα από τα πρώην κράτη θα απολαμβάνει ένα μέρος αυτονομίας –οι λεπτομέρειες πρόκειται να τεθούν υπό διαπραγμάτευση αργότερα. Αν η βία περιοριστεί, κάθε μέρος θα μπορεί να αποσύρει σταδιακά τα στρατεύματά του από την περιοχή», γράφει ο Στηβ Κολ, Αμερικανός δημοσιογράφος ειδικός της Νότιας Ασίας, στην «New Yorker» (3). Ένα αυτόνομο Κασμίρ, με ελαστικά σύνορα, θα μπορούσε να γίνει αποδεκτό από τους Κασμίριους, τους Ινδούς και τους Πακιστανούς.

Αφού η κυβέρνηση του Μπαράκ Ομπάμα εκτιμά ότι η ειρήνη ενδεχομένως επιτρέπει στο Πακιστάν να περιοριστεί στα βορειοδυτικά του σύνορα και να συνεργαστεί πιο στενά στο Αφγανιστάν, οι διαπραγματεύσεις θα μπορούσαν να ξεκινήσουν ξανά. Μπορεί η Ινδία να επαναβεβαίωσε την άρνησή της για ενδεχόμενη «μεσολάβηση», συμπεριλαμβάνει ωστόσο τους Αμερικανούς στο μεγαλύτερο μέρος των ανταλλαγών με το Ισλαμαμπάντ. Ο Ρίτσαρντ Χόλμπρουκ, ειδικός απεσταλμένος για το Πακιστάν και το Αφγανιστάν της κυβέρνησης Ομπάμα, θα επαναφέρει αναμφίβολα το ζήτημα στις επόμενες συναντήσεις του με Πακιστανούς και Ινδούς ηγέτες. Ο διπλωμάτης αναμένεται να τους παροτρύνει προκειμένου να δεχτούν και τους Κασμίριους στις διαπραγματεύσεις.

Υποσημειώσεις

(1) Διεθνής Αμνηστία, «Χιλιάδες πτώματα βρέθηκαν στο οστεοφυλάκιο του Κασμίρ», 18 Απριλίου 2008.
(2) Δήλωση στην ημερήσια «Greater Kashmir», Σριναγκάρ, 3 Μαρτίου 2009.
(3) Steve Coll, «The Black Channel», «The New Yorker», 2 Μαρτίου 2009.