Δημοσκοπήσεις και χειραγώγηση της κοινής γνώμης

Χρήστος Ιακώβου*

Εδώ και μία δεκαετία, από τότε δηλαδή που μπήκε δυναμικά η ελεύθερη τηλεόραση στη καθημερινή μας ζωή, οι προεκλογικές περίοδοι λειτουργούν ως επί το πλείστον για τη συγκομιδή εντυπώσεων. Οι τελευταίες προεκλογικές περίοδοι έχουν αναγάγει σε κατ’ εξοχήν πολιτικό τηλεοπτικό προϊόν τη δημοσκόπηση. Για πρώτη φορά, τα τηλεοπτικά κανάλια κατακλύστηκαν από πολύχρωμες μπάρες και πίττες. 

Η υπερπαραγωγή δημοσκοπήσεων σε συνδυασμό με τα διαφορετικά αποτελέσματα που δίδονται έχει αρχίσει να παράγει κριτική δυσπιστία ανάμεσα σε ένα μέρος του εκλογικού σώματος, ως προς την ρόλο της δημοσκόπησης σε προλογικές περιόδους. Αυτή η δυσπιστία μεταφράζεται ως αμφισβήτηση του κατά πόσον οι δημοσκοπήσεις λειτουργούν για να ενημερώσουν σχετικά με τις τάσεις του προεκλογικού κλίματος ή αποσκοπούν στο να χειραγωγήσουν την κοινή γνώμη και κατ’ επέκταση να νοθεύσουν την συμπεριφορά μέρους του εκλογικού σώματος. Με άλλα λόγια να καθοριστεί το αποτέλεσμα των εκλογών πριν από τις εκλογές. Αυτή η κριτική δυσπιστία των πολιτών θέτει σοβαρά ερωτήματα για τα όρια των δημοσκοπήσεων γιατί αναδεικνύει δύο παράγοντες που μπορεί να είναι ριζικά αναιρετικοί για ορθολογικές επιλογές έναντι των υποψηφίων. Ο πρώτος παράγοντας είναι η ψυχολογική δυναμική που παράγει η δημοσκόπηση, ως «εντύπωση» πλέον, και ο δεύτερος παράγοντας, η θεσμοποίηση της «πληροφορίας», που παράγει η δημοσκόπηση, ως αυταξίας. 

Οι δημοσκοπήσεις δεν είναι πλέον ένα εργαλείο για την διορατική κατανόηση της κοινής γνώμης άλλα παρατηρούμε ότι έχουν αποκτήσει ένα πολιτικό ρόλο. Παλαιότερα, αν ρωτούσες μερικούς οικοδόμους, δημοσίους υπαλλήλους και ταξιτζήδες θα έπαιρνες το πραγματικό προεκλογικό κλίμα, σε σημείο που μπορούσες να προβλέψεις το εκλογικό αποτέλεσμα. Αν σήμερα κάνεις την ίδια ερώτηση στους ίδιους ανθρώπους, θα σου απαντήσουν επικαλούμενοι τις δημοσκοπήσεις που βλέπουν από τα τηλεοπτικά κανάλια. Είναι ξεκάθαρο ότι η προβολή των δημοσκοπήσεων διαμορφώνει πλέον το κλίμα και αυτό δεν είναι άσχετο με όσους θέλουν να χειραγωγήσουν την κοινή γνώμη προεκλογικά. 

Επιπλέον, η υπερπροβολή των δημοσκοπήσεων δημιουργεί ατμόσφαιρα τζόγου. Ζούμε σε μία χώρα όπου ένα μέρος του εκλογικού σώματος είναι εθισμένο στον τζόγο. Όπως ακριβώς οι εταιρείες στοιχημάτων καθορίζουν τα ποσά για τα στοιχήματα περισσότερο για μια ομάδα και λιγότερο για την άλλη, διαμορφώνοντας παράσταση νίκης, η οποία επηρεάζει το ποντάρισμα αυτού που στοιχηματίζει έτσι και η υπεροπροβολή των δημοσκοπήσεων δημιουργεί μία εικονική πραγματικότητα που επιδρά ψυχολογικά στην εκλογική συμπεριφορά.

Πιστεύω ότι η δημοσκόπηση πρέπει να παραμείνει ένα προεκλογικό εργαλείο που να βοηθά στο προβληματισμό και στην κριτική ικανότητα του ψηφοφόρου. Αναγκαίο προς αυτή την κατεύθυνση είναι η κριτική επεξεργασία της πληροφορίας, η οποία βοηθά στην διαφάνεια και περιορίζει τις θεωρίες συνομωσίας που συνοδεύουν διάφορες δημοσκοπήσεις και αναβαθμίζει τη δημόσια επικοινωνία σε προεκλογικές περιόδους. Ήδη, η Ελλάδα βίωσε την ίδια εμπειρία στις τελευταίες κοινοβουλευτικές εκλογές με αποτέλεσμα να καταστεί επιτακτική η ανάγκη επαναρρύθμισης του θεσμικού πλαισίου των δημοσκοπήσεων. Παραθέτω τα μέτρα διαφάνειας που προτάθηκαν από διάφορους πολιτικούς αναλυτές στην Ελλάδα: α) Να παρουσιάζεται σε όλους τους πίνακες το αστάθμιστο αποτέλεσμα της μέτρησης, β) να είναι προσβάσιμες όλες οι ερωτήσεις και απαντήσεις των δημοσιευμένων ερευνών και γ) να δίδεται δημοσίως η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για το δείγμα, για τη διεξαγωγή της έρευνας, για όλες τις σταθμίσεις σχετικά με την πρόθεση ψήφου καθώς επίσης και για τις εκτιμήσεις της εκλογικής δύναμης των κομμάτων.  

Ενόσω τίποτε από τα πιο πάνω δεν γίνεται θα δίδεται η ευκαιρία στους επαγγελματίες της επικοινωνίας, να χρησιμοποιούν την δημοσκόπηση ως μέσο για να πουλάνε τον «έγκυρο» πολιτικό σχολιασμό των διαθέσεων της κοινής γνώμης ή ακόμη να επαίρονται ότι μπορούν να χαράξουν την κατάλληλη στρατηγική για τους πολιτικούς τους πελάτες μέσω της δημιουργίας ψυχολογικών εντυπώσεων και εικονικής πραγματικότητας, 

Είναι εξαιρετικά επικίνδυνο για τη δημοκρατία, η εξουσία να κερδίζεται ή να χάνεται ανάλογα με την επιδεξιότητα των τεχνασμάτων που δημιουργούν είτε επικοινωνιολόγοι είτε εικονικές πραγματικότητες και ψευδαισθήσεις των δημοσκοπήσεων. Η δυναμική των εντυπώσεων, όπως τη βιώνουμε σήμερα στην πολιτική πρακτική, βαθμιαία μετασχηματίζει τον προεκλογικό δημόσιο βίο σε αρένα προπαγανδιστικής χειραγώγησης της κοινής γνώμης. Επομένως είναι αναγκαία η συνολική επαναρρύθμιση του θεσμικού πλαισίου των δημοσκοπήσεων, ούτως ώστε υποβολιμαίες και εμπορεύσιμες εντυπώσεις να μην μπορούν να καταστούν λειτουργικός παράγοντας του δημοσίου βίου. 

* Διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Μελετών