Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin

Timothy Snyder
Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin
Basic Books, 2010

Χρήστος Ιακώβου
Διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Μελετών (ΚΥΚΕΜ)


Δύο ολοκληρωτικά καθεστώτα, στα μέσα του 20ου αιώνα, η Ναζιστική Γερμανία και η Σταλινική Σοβιετική Ένωση, ευθύνονται για το θάνατο 14 εκατομμυρίων ανθρώπων, τόσο σε καιρό ειρήνης όσο και σε περίοδο πολέμου. Βασικά ερωτήματα του, ποιος, γιατί, πότε, και πως αυτών των μαζικών θανάτων είναι το αντικείμενο της εμπεριστατωμένης έρευνας που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του καθηγητή του πανεπιστημίου του Γέιλ, Τίμοθυ Σνάιντερ, «Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin».

Ο τίτλος του βιβλίου προδιαθέτει με εύστοχο τρόπο το αντικείμενο με το οποίο διαπραγματεύεται η έρευνα. «Bloodlands» είναι ο γεωγραφικός χώρος από τη Βαλτική μέχρι την Κεντρική Ασία, όπου τα δύο πιο ολοκληρωτικά καθεστώτα της Ευρώπης, του περασμένου αιώνα, διέπραξαν τα αποτρόπαια εγκλήματά τους. Ένας γεωγραφικός χώρος ο οποίος για μία συγκεκριμένη ιστορική περίοδο βρέθηκε στη μέγκενη δύο ολοκληρωτικών ιδεολογιών, από τη μία, της Ναζιστικής ιδεολογίας η οποία προέβαλλε τη φυλετική ανωτερότητα και τη γεωπολιτική ανάγκη για επέκταση προς Ανατολάς και από την άλλη της Κομμουνιστικής ιδεολογίας που ευγγελίζετο το τέλος της ιστορίας, μέσω της αναμόρφωσης της κοινωνίας. Αυτό σήμαινε εκτελέσεις, εξορίες σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξαθλίωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Όπως ο Στάλιν απέδωσε τις ευθύνες στους χωρικούς και τους αγρότες για την αποτυχία της κολλεκτιβοποίησης έτσι κα ο Χίτλερ κατηγορούσε τους Εβραίους για τη δυσχέρεια της Γερμανίας προ του πολέμου.

Το βιβλίο του Σνάιντερ κατατάσσεται στην αναθεωρητική ιστοριογραφία. Κατ’ αρχάς, περιλαμβάνει, σημαντικό αρχειακό υλικό και στατιστικά δεδομένα, οδηγώντας τον αναγνώστη να δει με μία νέα προσέγγιση μερικά από τα πιο κρίσιμα γεγονότα της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας. Ανατρέπει τις απλοϊκές αντιλήψεις των σχολικών εγχειριδίων ότι οι Ναζιστές ήταν οι γενοκτόνοι και οι σοβιετικοί οι ελευθερωτές, ή ότι οι σκοτωμοί άρχισαν το 1939 και τελείωσαν το 1945.

Ο Σνάϊντερ πολύ εύστοχα επισημαίνει ότι, «Αμφότεροι, Στάλιν και Χίτλερ είχαν στην ουσία την ίδια αντίληψη για το ολοκληρωτικό κράτος: επέφεραν καταστροφές, κατηγόρησαν τον εχθρό για την επιλογή τους και ακολούθως χρησιμοποίησαν το θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων για να καταδείξουν ότι οι πολιτικές τους επιλογές ήταν αναγκαίες ή επιθυμητές. Ο καθένας από αυτούς πίστευε απόλυτα ότι η ιδεολογική ουτοπία μπορούσε να μετασχηματίσει τον κόσμο, είχαν πάντοτε στοχοποιημένη μία ομάδα ανθρώπων για να την χρησιμοποιούν ως άλλοθι για τις αποτυχίες τους και μία πολιτική μαζικών θανατώσεων ως μέρος της ιδεολογικής τους ηγεμονίας.»

Αρχίζει τη γεγονοτολογία του με τα περισσότερο από 3 εκατομμύρια Ουκρανούς πολίτες της ΕΣΣΔ που πέθαναν στην πείνα του 1933, η οποία υπήρξε αποτέλεσμα της βίαιης κολλεκτιβοποίησης του Στάλιν. Εξετάζει το γεγονός της εξόντωσης 250.000 σοβιετικών πολιτών, κυρίως Πολωνών, που λόγω της εθνικής τους καταγωγής θανατώθηκαν στις εκκαθαρίσεις της περιόδου 1937 – 38. Ιδιαίτερη αίσθηση προκαλούν τα ιστορικά στοιχεία τα οποία παρατίθενται σχετικά με τη δράση του Λαϊκού Κομισαριάτου Εσωτερικών Υποθέσεων, όπου έστελναν στο θάνατο ανθρώπους μόνο και μόνο γιατί εύρισκαν στους τηλεφωνικούς καταλόγους ονόματα τα οποία ηχούσαν ως πολωνικά ή ακόμη συνελάμβαναν μαζικώς και εξόντωναν όσους παρακολουθούσαν την εκκλησιαστική λειτουργία στα πολωνικά.

Κάποιες ιστορικές αφηγήσεις δεν ελέχθησαν διότι δεν ήσαν βολικές. Όπως για παράδειγμα, το πόσοι σκοτώθηκαν στους Γερμανικούς βομβαρδισμούς της Βαρσοβίας το 1939 όπως επίσης και στους συμμαχικούς βομβαρδισμούς της Δρέσδης το 1945. Πολύ ορθά, ο συγγραφέας επισημαίνει ότι η μεταπολεμική Πολωνία δεν ήταν σε θέση να αναδείξει αυτά τα γεγονότα.

Τελικά ο Σνάϊντερ χωρίς να αναθεωρεί την μέχρι τώρα ιστορική προσέγγιση για το Ολοκαύτωμα ούτε να παραβλέπει το δράμα των Σοβιετικών υπό Γερμανική κατοχή. Αυτό που εισαγάγει είναι την ανάγκη να επαναπροσδιοριστεί ιστορικά ο ρόλος της ηγεσίας του Στάλιν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Οι εκκαθαρίσεις στη ΕΣΣΔ προηγήθηκαν της Ναζιστικής Γερμανίας. Ο Στάλιν δεν ήταν άμεσα υπεύθυνος για το ολοκαύτωμα αλλά το σύμφωνο με τον Χίτλερ επέτρεψε στον δεύτερο να προχωρήσει στο έγκλημα. Άλλωστε ο Στάλιν επιβεβαιωτικά είπε ότι το Γερμανο-σοβιετικό σύμφωνο του 1939 «οικοδομήθηκε στο αίμα».