Επιστροφή από τη Σοβιετική Ένωση

Χρήστος Ιακώβου
Διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Μελετών (ΚΥΚΕΜ)


Homo Sovieticus. Αλήθεια, πόσοι θυμούνται ακόμη αυτόν τον όρο, τον οποίο δημιούργησε ο σοβιετικός συγγραφέας Αλεξάντερ Ζηνόβιεφ, το 1982, προκειμένου να χαρακτηρίσει με σαρκαστικό, αλλά και με κριτικό πνεύμα, εκείνη την τυποποιημένη κατηγορία σοβιετικών ανθρώπων, η οποία εξέφραζε ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης επί του οποίου εδράζετο το πρώην κομμουνιστικό μπλοκ;

Προσφάτως, κυκλοφόρησε σε ελληνική μετάφραση, 75 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση στα Γαλλικά, το γνωστό βιβλίο του Γάλλου Νομπελίστα, Αντρέ Ζιντ (1869 – 1951), «Επιστροφή από τη Σοβιετική Ένωση», το οποίο αποτελεί μία πρώιμη, πλην όμως, καίρια κριτική για το κομμουνιστικό σύστημα της Σοβιετικής Ενώσεως και μία πρόβλεψη για τον ξεπεσμό ενός κοινωνικοπολιτικού συστήματος που σταδιακά οδήγησε σε αυτό που σαρκαστικά ο Ζηνόβιεφ ονόμασε Homo Sovieticus.

Το βιβλίο περιλαμβάνει τις εντυπώσεις, τους φιλοσοφικούς στοχασμούς και τις πολιτικές παρατηρήσεις που ο Αντρέ Ζιντ διετύπωσε μετά το ταξίδι του στην Σοβιετική Ένωση. Επίσης, η ελληνική έκδοση συμπληρώνεται με το βιβλίο «Διορθώσεις στο Επιστροφή από τη Σοβιετική Ένωση» το οποίο, πρωτοτύπως, εξεδόθη το 1937 για να απαντήσει σε όσους τον είχαν κατηγορήσει για την κριτική που άσκησε στο κομμουνιστικό σύστημα της Σοβιετικής Ενώσεως. «Είχα προειδοποιήσει από την αρχή γι’ αυτό το θέμα τους νέους κομμουνιστές φίλους μου: δεν θα γίνω ποτέ ένα ήσυχο μέλος, ένα μέλος βολικό. Οι «διανοούμενοι» που γίνονται κομμουνιστές πρέπει να θεωρούνται από το Κόμμα «ασταθή στοιχεία», γράφει εισαγωγικώς ο Ζιντ για να προσδιορίσει το χαρακτήρα της κριτικής του που θα ακολουθήσει, για να συμπληρώσει «Νοιάζομαι για την αλήθεια. Αν το Κόμμα την εγκαταλείψει, εγκαταλείπω πάραυτα το Κόμμα».

Επισκεπτόμενος τη Σοβιετική Ένωση, ο Ζιντ διεπνέετο από το πνεύμα της Οκτωβριανής Επανάστασης, το οποία διεχέετο τότε σε ολόκληρο τον πλανήτη. Ο Γάλλος λογοτέχνης χαρακτήρισε την Σοβιετική Επανάσταση ως «πείραμα χωρίς προηγούμενο, που πλημμύρισε την καρδιάς μας με την ελπίδα και απ’ όπου περιμέναμε τεράστια πρόοδο, μία ανάταση ικανή να συμπαρασύρει ολόκληρη την ανθρωπότητα». Μετά το ταξίδι του στην Σοβιετική Ένωση, ο Ζιντ ανακάλυπτε με πικρία ότι το όραμα καταποντίστηκε και το πείραμα για το οποίο μιλούσε δημιούργησε μία δικτατορία με θύμα τον άνθρωπο. «Ναι: δικτατορία του ενός άνδρα, όχι πια των ενωμένων προλεταριάτων». Έτσι ξεδιπλωνόταν εμπράκτως η Σοβιετική Ένωση στα μάτια του Γάλλου διανοούμενου κομμουνιστή.

Οι σελίδες του βιβλίου αποκαλύπτουν μία πολυεπίπεδη κριτική προσέγγιση του σοβιετικού μοντέλου, με οικονομικά και στατιστικά δεδομένα, μαρτυρίες και πηγές, από ένα αυστηρό ερευνητή πλην όμως απογοητευμένο κομμουνιστή καλλιτέχνη που τόσο πίστεψε στην αξία της Επανάστασης.

Ο Ζιντ αναζητεί στο ταξίδι του την Επανάσταση, αλλά μάταια. Η Επανάσταση ξέπεσε, ασχολούμενη περισσότερο με την υπέρβαση των καπιταλιστικών δομών και την προετοιμασία του ανθρώπου για τη νέα παραγωγή παρά για την βελτίωση της ποιότητας της ζωής του, όπως αρχικά ευαγγελίζετο. Η παραγωγή απεδείχθη ασύντακτη, κατά το συγγραφέα, ενώ η ελευθερία ήταν είδος προς εξαφάνιση. Συμπεραίνει ότι το σταλινικό καθεστώς λειτουργούσε με βάση το φόβο της αναγεννημένης Γερμανίας και του τροτσικισμού, καταργώντας τη λαϊκή βούληση, την οποία υποτίθεται ότι υπηρετούσε.

Ο Ζιντ εντοπίζει το αόρατο αυταρχικό καθεστώς στα συμπτώματα της συμπεριφοράς του σοβιετικού λαού και ευλόγως αναρωτιέται αν είναι οι ίδιοι άνθρωποι που πραγματοποίησαν την επανάσταση. Στο ερώτημα που τον βασανίζει, δίδει συντετριμμένος την κατηγορηματική απάντηση: όχι. Τονίζει ότι το κομμουνιστικό καθεστώς τους εξαπατά καλλιεργώντας την ψευδή γνώση ότι τους προστατεύει από τον έξω κόσμο, ο οποίος τους εχθρεύεται και ο οποίος δυστυχεί γιατί δεν έκανε ακόμη κομμουνιστική επανάστασή. Έτσι ο Ζιντ εξηγεί ότι η σοβιετική κοινωνία ζει στην πλάνη μιας ψευδαίσθησης, καταδικασμένη σε μια μορφή εσωτερικής εξορίας, για να ευγνωμονεί το σύστημα και τους εκπροσώπους του που την προστατεύουν από το μη χείρον. Ένας κόσμος που ζει μονίμως με το φόβο. Οι απαστράπτουσες παρελάσεις της νεολαίας, τα έργα «τέχνης» των συμμορφωμένων προς το σύστημα καλλιτεχνών καταρρέουν μπροστά στο αστυνομικό κράτος, στο χαφιεδισμό, στις εργατικές εκδουλεύσεις και στην εξαπάτηση που προσφέρει το σύστημα.

Ένα έργο το οποίο καθυστερημένα μετεφράσθη εις την ελληνική, αλλά ποτέ δεν είν’ αργά να μάθουμε για τη μακαρία ευδαιμονία των ψευδαισθήσεων που δημιούργησε ο μύθος του «τέλους της ιστορίας» και κράτησε (κάποιους ακόμη συνεχίζει να τους κρατεί) «φυλακισμένες» στις ψυχώσεις μίας δικτατορίας τρεις γενιές ανθρώπων, τόσο εντός όσο και εκτός της πρώην Σοβιετικής Ενώσεως. Ένα έργο για να θαυμάσει κάποιος το θάρρος και τη διεισδυτική σκέψη ενός μεγάλου του ευρωπαϊκού πνεύματος τον οποίο η ιστορία δικαίωσε. Φτάνει να αναρωτηθεί κανείς πως θα βλέπαμε σήμερα τον Αντρέ Ζιντ εάν τελικά επέστρεφε από τη Σοβιετική Ένωση και υμνούσε τον σταλινικό ολοκληρωτισμό.

www.geopolitics-gr.blogspot.com