Ποιος κέρδισε τον πόλεμο στη Λιβύη;

Νικητές, ηττημένοι, πετρέλαια και λαός

Του Patrick Haimzadeh*
Eιδικού απεσταλμένου της Le Monde Diplomatique

Το Εθνικό Μεταβατικό Συμβούλιο (ΕΜΣ) της Λιβύης συγκρότησε πρόσφατα μια κυβέρνηση η οποία ελάχιστα αναγνωρίζεται από τον πληθυσμό της χώρας, παρά το γεγονός ότι ορισμένοι από τους ηγέτες των εξεγερμένων διορίστηκαν υπουργοί. Η οικοδόμηση ενός κράτους δικαίου προσκρούει στη στρατιωτικοποίηση της εξουσίας, στην αναδίπλωση σε ταυτότητες που έχουν οικοδομηθεί πάνω στη φυλή ή στη θρησκεία, καθώς επίσης και στις παρεμβάσεις ξένων παραγόντων.
Στις 5 Νοεμβρίου, την παραμονή της γιορτής του Αϊντ αλ Αντά (ή Αϊντ αλ Καμπίρ), η κυριότερη ασχολία των κατοίκων της Τρίπολης ήταν η εξεύρεση του αρνιού που έπρεπε να θυσιαστεί σύμφωνα με τη μουσουλμανική παράδοση. Καθώς η τιμή του είχε ανέβει στα 25 λιβυκά δηνάρια (περίπου 15 ευρώ) το κιλό, δηλαδή σε διπλάσιο επίπεδο από την προπολεμική εποχή, πολλές οικογένειες αναγκάστηκαν να περιοριστούν σε ένα τουρκικό αρνί, το οποίο είναι μεν φτηνότερο, αλλά δεν το προτιμούν οι ντόπιοι.
Και παρ' όλο που η ζωή κυλάει ομαλά κατά τη διάρκεια της ημέρας, οι νύχτες είναι πολύ πιο ταραγμένες εξαιτίας των συχνών επεισοδίων που ξεσπάνε ανάμεσα σε ένοπλες ομάδες.

Πιο πρόσφατα, τα επεισόδια ανάμεσα σε ένοπλους κατοίκους διάφορων συνοικιών και στους θουβάρ(1) από την πόλη Ζιντάν, των οποίων η μονάδα διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην κατάληψη της πρωτεύουσας, μαζί με τα τάγματα επαναστατών από τη Μισράτα, την Τρίπολη και τις πόλεις της δυτικής Λιβύης (Γεφρέν, Ζαντού, Ρουζμπάν). Από τη στιγμή που ο κύριος όγκος των ανδρών του τάγματος της Μισράτα προωθήθηκε στα μέτωπα του Μπανί Ουαλίντ(2) και της Σύρτης και οι άνδρες από τα υπόλοιπα τάγματα επέστρεψαν στις πόλεις τους, οι περίπου 1.200 ένοπλοι του τάγματος της Ζιντάν αποτελούν τη σημαντικότερη συγκροτημένη στρατιωτική δύναμη που βρίσκεται στην πρωτεύουσα. Όταν τον Αύγουστο κατέλαβαν, μετά από τριήμερη μάχη, τα περίχωρα του διεθνούς αεροδρομίου της Τρίπολης, όπου βρίσκεται το συγκρότημα που φιλοξενούσε τη μεγαλύτερη κατοικία του Μουαμάρ Καντάφι και όπου έδρευε το τάγμα που ήταν επιφορτισμένο με την ασφάλειά του, το Εθνικό Μεταβατικό Συμβούλιο ανέθεσε στους Ζιντάν τον έλεγχο της ζώνης που βρίσκεται σε ακτίνα είκοσι πέντε χιλιομέτρων γύρω από το αεροδρόμιο.
Ο Αλ Αχντάρ
Ο ηγέτης τους, ο Μουχτάρ αλ Αχντάρ, είναι μια μυθική και χαρισματική προσωπικότητα της εξέγερσης στο όρος Νεφούσα. Συμμετείχε σε όλες τις μάχες που έλαβαν χώρα μετά τα τέλη Μαρτίου του 2011. Πριν από τον πόλεμο ήταν διευθυντής μιας μικρής επιχείρησης ενοικίασης αυτοκινήτων με οδηγό, η οποία συνεργαζόταν κυρίως με τις πετρελαϊκές εταιρείες.
Δεν είχε καμία στρατιωτική εμπειρία πέρα από τη θητεία του στον στρατό τη δεκαετία του 1980, οπότε και είχε σταλεί -όπως και πολλοί νεαροί Λίβυοι της γενιάς του- στο βόρειο Τσαντ(3). Ο Αλ Αχντάρ πήρε την αποστολή του πολύ στα σοβαρά και εξηγεί γεμάτος περηφάνια ότι ο ίδιος ο πρόεδρος του ΕΜΣ, ο Μουσταφά Αμπντελτζαλίλ (ο οποίος εγκαταστάθηκε στην Τρίπολη, στα κτίρια όπου στεγαζόταν προηγουμένως το ισλαμικό πανεπιστήμιο και τα οποία ανήκουν στη ζώνη για την οποία είναι υπεύθυνος ο Αχντάρ) του ζήτησε αυτοπροσώπως να αναλάβει την ασφάλεια της περιοχής.
Αν και η 7η Νοεμβρίου υπήρξε μια μεγάλη ημέρα γι' αυτόν, καθώς εγκαινιάστηκε η πρώτη εμπορική αεροπορική σύνδεση της χώρας με μια πτήση της Turkish Airlines από την Κωνσταντινούπολη, εξακολουθεί να ανησυχεί ιδιαίτερα για τα επεισόδια της προηγούμενης νύχτας. Ένας διαπληκτισμός ανάμεσα σε θουβάρ από το Ζιντάν και σε νεαρούς από τη συνοικία Χέι αλ Ανταλούς έλαβε ανεξέλεγκτες διαστάσεις και πολύ σύντομα κατέφθασαν ενισχύσεις και από τις δύο πλευρές, με αγροτικά φορτηγάκια εξοπλισμένα με βαρέα όπλα. Για να αποφευχθεί μια γενικευμένη σύρραξη, χρειάστηκε να παρέμβει ο ίδιος αυτοπροσώπως στους υπεύθυνους των συνοικιακών στρατιωτικών συμβουλίων(4).
Η Γιορτή
Τις τελευταίες εβδομάδες πολλαπλασιάστηκαν τα επεισόδια τέτοιου είδους, τα οποία προκάλεσαν αρκετά θύματα και στα οποία ενεπλάκησαν επίσης πολιτοφύλακες του αυτοανακηρυγμένου κυβερνήτη της Τρίπολης και πρώην μαχητή της τζιχάντ, Αμπντελχακίμ Μπελχάτζ. Στο εξής, πάνω στους θουβάρ της Ζιντάν διοχετεύεται η δυσαρέσκεια πολλών κατοίκων της Τρίπολης. Τους κατηγορούν ότι είναι κλέφτες και απείθαρχοι και θεωρούν ότι οφείλουν να εγκαταλείψουν την πόλη. Ο Αλ Αχντάρ αναγνωρίζει ότι παρατηρήθηκαν ορισμένα μεμονωμένα κρούσματα: «Οι θουβάρ μου δεν είναι άγιοι. Επιπλέον, ορισμένα από τα επεισόδια οφείλονται στην κατανάλωση λαθραίου αλκοόλ, του οποίου η διακίνηση αυξάνεται στην πρωτεύουσα». Υποστηρίζει επίσης ότι στους διοικητές των λόχων του τάγματος δόθηκε εντολή να επιβάλουν κυρώσεις και, εάν χρειαστεί, να διώξουν από τη μονάδα όσους υποπίπτουν σε παρόμοια παραπτώματα.
Μερικές ώρες αργότερα, μεταβαίνει στο τεράστιο πάρκο που περιβάλλει το -βομβαρδισμένο από το ΝΑΤΟ- συγκρότημα κατοικιών και σκηνών του Καντάφι, σε μια γιορτή της Οργάνωσης για την Εθνική Συμφιλίωση, η οποία δημιουργήθηκε στα τέλη του περασμένου Αυγούστου από έναν προύχοντα της πόλης(5). Στη γιορτή είχαν προσκληθεί και γυναίκες και παιδιά που κατάγονταν από την Ταούργκα, τη Μασασίγια και το Γκουαλίς. Καθώς τα χωριά τους και οι πόλεις τους είχαν υποστηρίξει τον Καντάφι, μετά την πτώση του καθεστώτος αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Τώρα μπορούν να απολαύσουν μερικές στιγμές χαλάρωσης. Γύρω από το γιορτινό τραπέζι με τα παραδοσιακά φαγητά αρχίζουν οι συζητήσεις και κάνουν την εμφάνισή τους διαφωνίες ανάμεσα στα μέλη της φιλανθρωπικής οργάνωσης που κατάγονται από τις πόλεις των παραλίων και τους θουβάρ. Οι πρώτοι υποστηρίζουν ότι έφθασε η ώρα να αποχωρήσουν οι θουβάρ από την πόλη και να ενταχθούν στις μονάδες του εθνικού στρατού. Από την πλευρά τους, οι θουβάρ θεωρούν ότι είναι αναγκαίοι για την «ασφάλεια» της πόλης και πιστεύουν ότι η προπαγάνδα που διεξάγεται εναντίον τους είναι ενορχηστρωμένη από τον Μπελχάτζ.
Καθώς πιστεύουν ότι ο πόλεμος κερδήθηκε χάρη σε αυτούς, δεν βλέπουν τον λόγο για τον οποίο πρέπει να τεθούν υπό τις διαταγές των στρατηγών του εθνικού στρατού, οι οποίοι είναι είτε πρώην στελέχη του καθεστώτος Καντάφι, είτε αντιφρονούντες που ζούσαν στο εξωτερικό. Σύμφωνα με τον Αλ Αχντάρ, τα πάντα πρέπει να τεθούν σε διαπραγμάτευση: ο βαθμός με τον οποίο θα ενταχθούν στις ένοπλες δυνάμεις, ο μισθός τους, η πληρωμή για τους οκτώ μήνες που υπηρέτησαν στις δυνάμεις των εξεγερμένων, αλλά και η πρόβλεψη για θέσεις εργασίας ή για υποτροφίες σπουδών για όσους δεν επιθυμούν να ενταχθούν στον στρατό. Σκοπεύει δε να υπερασπιστεί με σθένος τα συμφέροντα των ανδρών του και της φυλής του μέσα στον διαγκωνισμό για την εξουσία, την επιρροή και την πρόσβαση στους οικονομικούς πόρους (κυρίως στο πετρέλαιο) που διεξάγεται αυτή τη στιγμή σε ολόκληρη τη χώρα.
Οι ηττημένοι
Ούτε και τίθεται κατά τη γνώμη του θέμα να εγκαταλείψουν την Τρίπολη και να αφήσουν το πεδίο ελεύθερο στον Μπελχάτζ, του οποίου οι άνδρες, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, δεν πρέπει να ξεπερνούν τους 300. Στο τελευταίο σημείο επιτυγχάνεται η ομοφωνία όλων των συνδαιτυμόνων, καθώς θεωρούν ότι ο συγκεκριμένος μαχητής της τζιχάντ φιλοδοξεί να καταλάβει την πολιτική εξουσία, παρά το γεγονός ότι δεν διαθέτει την υποστήριξη του τοπικού πληθυσμού. Τον αποκαλούν «ο άνθρωπος με τη σφραγίδα», γιατί λέγεται ότι έφθασε στην Τρίπολη χωρίς να έχει συμμετάσχει στις μάχες, μαζί με ένα συνεργείο του Al-Jazira και μια σφραγίδα που έγραφε «στρατιωτικός διοικητής της Τρίπολης». Κανείς δεν συμμερίζεται το σεκταριστικό του όραμα για το Ισλάμ, που θεωρείται ως κάτι το ξένο στις τοπικές παραδόσεις, και κανείς δεν συμπαθεί τον προστάτη του, τον εμίρη του Κατάρ, τον οποίο κατηγορούν ότι επεμβαίνει στις εσωτερικές υποθέσεις της χώρας. Αντίθετα, όλοι εκτιμούν τον πρόεδρο του ΕΜΣ, Μουσταφά Αμπντελτζαλίλ, για την ευθύτητά του, για τα προσόντα του ως νομομαθή, καθώς και για τη διακηρυγμένη επιθυμία του να υπερασπιστεί τη μουσουλμανική και παραδοσιακή ταυτότητα.
Ωστόσο, η εθνική ομόνοια δεν έχει επιτευχθεί. Ελάχιστοι ενδιαφέρονται για την τύχη των κατοίκων των χωριών και των πόλεων που υπέστησαν αντίποινα επειδή είχαν υποστηρίξει το καθεστώς που κατέρρευσε. Στο οδικό δίκτυο της χώρας και μέσα στις πόλεις πραγματοποιείται ένα συστηματικό κυνήγι αυτοκινήτων που φέρουν πινακίδες που έχουν εκδοθεί στη Σύρτη ή στο Μπανί Ουαλίντ: πραγματοποιείται έλεγχος της ταυτότητας και σωματική έρευνα στους επιβάτες τους, ενώ πολλές φορές τους αφαιρούνται διάφορα προσωπικά αντικείμενα.
Ένα μέλος της φυλής Ουαρφάλα του Μπανί Ουαλίντ, το οποίο κατέφυγε στο σπίτι συγγενών του σε μια συνοικία της νοτιοανατολικής Τρίπολης που κατοικείται κατά κύριο λόγο από Ουαρφάλα (και στους τοίχους της οποίας κάνουν την εμφάνισή τους κάθε βράδυ συνθήματα προς τιμήν του Καντάφι), περιγράφει τη λεηλασία του σπιτιού του τον περασμένο Οκτώβριο από τους θουβάρ της Μισράτα και συμπληρώνει: «Δεν θα το ξεχάσουμε ποτέ. Θα περιμένουμε να έρθει η στιγμή της εκδίκησης».
Δεδομένου ότι υπάρχει αδιαφορία για την οδύνη των ηττημένων και δεν λαμβάνεται κανένα μέτρο για την προστασία τους, πολύ δύσκολα θα επιτευχθεί σύντομα η «εθνική συμφιλίωση» στην οποία αναφέρονται καθημερινά οι πολιτικοί υπεύθυνοι του ΕΜΣ, το οποίο εξάλλου δεν διαθέτει καμία πραγματική εξουσία πάνω στα τάγματα των θουβάρ.
Αφήνουμε την Τρίπολη και κατευθυνόμαστε νοτιοδυτικά, προς τη Ζιντάν. Η πρώτη πόλη που διασχίζουμε είναι η Αλ Αζιζίγια, το προπύργιο της πολυπληθούς φυλής των Ουαρχαφάνα, οι οποίοι υποστήριζαν λιγότερο ή περισσότερο ενεργά το καθεστώς Καντάφι μέχρι τα μέσα του Αυγούστου και θεωρούνται γι' αυτόν τον λόγο εξεγερμένοι της τελευταίας στιγμής(6). Μόλις εισέλθει κανείς στην περιοχή του ορεινού όγκου της Νεφούσα, ο δρόμος περνάει κοντά από δύο χωριά της Ριγιάινα, τα οποία αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα των διαχωριστικών γραμμών και των ρηγμάτων που προκάλεσε ο εμφύλιος πόλεμος. Το Αλ Ριγιάινα αλ Σαρκίγια (Ανατολική Ριγιάινα) προσχώρησε από πολύ νωρίς στην εξέγερση, ενώ το Αλ Ριγιάινα αλ Γκαρμπίγια (Δυτική Ριγιάινα) υποστήριξε τον Καντάφι μέχρι το τέλος. Το δεύτερο είναι ένα χωριό φάντασμα, με καμένα σπίτια, σπασμένες πόρτες, λεηλατημένα μαγαζιά. Αντίθετα, στο γειτονικό χωριό η ζωή ξαναβρήκε τον κανονικό της ρυθμό. Σε κάθε τοίχο συναντάει κανείς συνθήματα που υμνούν τους Ζιντάν, τα οποία συχνά είναι γραμμένα βιαστικά και μόλις και μετά βίας καλύπτουν τα προηγούμενα συνθήματα υπέρ των νικημένων σήμερα φυλών.
Τα Πετράλαια
Επιτέλους διακρίνουμε την πόλη της Ζιντάν, η οποία δεσπόζει σε ολόκληρη την περιοχή. Η πόλη είναι η έδρα του στρατιωτικού συμβουλίου της Δυτικής Περιφέρειας, το οποίο διαδραμάτισε ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στον συντονισμό των επιχειρήσεων στο όρος Νεφούσα και προετοίμασε την επίθεση εναντίον της πρωτεύουσας. Από αυτήν την πόλη, που έχει πληθυσμό 35.000 κατοίκων, στρατολογήθηκαν περισσότεροι από 3.000 θουβάρ -πρόκειται για ένα από τα υψηλότερα επίπεδα στρατιωτικοποίησης σε ολόκληρη τη Λιβύη. Σύμφωνα με τον Αλ Αχντάρ, 1.700 θουβάρ έχουν αναπτυχθεί στις επτά σημαντικότερες πετρελαϊκές εγκαταστάσεις της περιοχής, αλλά και στο Ουμπάρι, όπου διαπραγματεύονται αυτή τη στιγμή τον αφοπλισμό των Τουαρέγκ. Στις 20 Νοεμβρίου, οι Ζιντάν συνέλαβαν στο Μπέργκεν, κοντά στο Ουμπάρι, τον Σαΐφ αλ Ισλάμ Καντάφι και τον μετέφεραν στην πόλη τους, όπου και κρατείται υπό την προστασία τους: για την ώρα, αρνούνται να τον παραδώσουν στο ΕΜΣ.
«Εμείς δεν μπορούμε ούτε να συγκριθούμε, ούτε να ανταγωνιστούμε τη Μισράτα, η οποία έχει 300.000 κατοίκους και διέθεσε στον αγώνα περισσότερους από 12.000 θουβάρ. Όμως, εμείς είχαμε διαφορετικές προτεραιότητες. Έτσι, δηλώσαμε ότι δεν επιθυμούσαμε να συνοδεύσουμε τους άντρες της Μισράτα στην πολιορκία και στην επίθεση εναντίον του Μπανί Ουαλίντ. Επιθυμούμε να διατηρήσουμε καλές σχέσεις με τους Ουαρφάλα, με τους οποίους μας συνδέει μακρά παράδοση συμμαχιών και καλής γειτονίας.
»Για τους κατοίκους της Μισράτα, το ζητούμενο ήταν η εκδίκηση για την πολιορκία της πόλης τους από τους Ουαρφάλα, με τους οποίους υπάρχει έχθρα που ανάγεται βαθιά στο παρελθόν. Όσον αφορά δε την προστασία των πετρελαιοπηγών, εμείς ήμασταν οι πλέον ενδεδειγμένοι να την αναλάβουμε, γιατί καταγόμαστε από Βεδουίνους και γνωρίζουμε καλά τις περιοχές της ερήμου μέχρι το Ουμπάρι. Οι υπόλοιποι κάτοικοι της Τριπολίτιδας προτιμούν να αποφύγουν να βρεθούν σε αυτές τις περιοχές».
Ακούγοντας αυτά τα λόγια, είναι δύσκολο να μη θυμηθεί κανείς την παραδοσιακή διάκριση του ιστορικού Ιμπν Χαλντούν που αντιπαρέθετε τις αξίες των Βεδουίνων (μπαντού) με εκείνες των κατοίκων των αστικών περιοχών (χαντάρ). Έτσι, οι Ζιντάν θεωρούν τους κατοίκους της Τριπολίτιδας υποταγμένους, υποκριτές και αριβίστες [μουτασαλίκ(7)], ενώ αυτοπροσδιορίζονται ως ελεύθεροι, θαρραλέοι και ντόμπροι. Από την πλευρά τους, οι κάτοικοι της Τριπολίτιδας σέβονται το θάρρος και το ομαδικό πνεύμα των γειτόνων τους, αλλά θεωρούν ότι οι αξίες τους και τα ήθη τους δεν ενδείκνυνται για τη ζωή σε μια ευνομούμενη πολιτεία, όταν η ειρήνη θα έχει επανέλθει.
Συνεπώς, τα αίτια του πολλαπλασιασμού των ένοπλων συγκρούσεων πρέπει να αναζητηθούν, πέρα από την ευκολία με την οποία μπορεί κανείς να προμηθευθεί όπλα, και στη στρατιωτικοποίηση των νοοτροπιών και στην αναδίπλωση σε πρωτόγονες ταυτότητες(8). Φυσικά, οι τοπικοί υπεύθυνοι αρνούνται να αναγνωρίσουν ότι όντως πρόκειται για συγκρούσεις ανάμεσα σε φατρίες και σε φυλές και προτιμούν να κάνουν λόγο για μεμονωμένα επεισόδια, τα οποία αποδίδουν σε μια μυστηριώδη «πέμπτη φάλαγγα» ή σε «κρυφούς φιλοκανταφικούς πράκτορες», οι οποίοι έχουν ως αποστολή να σπείρουν τον διχασμό (φίτνα) ανάμεσα στον «λιβυκό λαό». Η επίσημη ρητορική -η οποία μπορεί να συνοψιστεί στο σύνθημα «Όχι στον φυλετισμό, όχι στον τοπικισμό», που έκανε πρόσφατα την εμφάνισή του σε πανό και σε αφίσες στην πρωτεύουσα- μοιάζει περισσότερο με ευσεβείς πόθους και δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα(9).
Στην πρωτεύουσα, ο Μπελχάτζ γνωρίζει ότι διαθέτει την υποστήριξη του Κατάρ και την αμέριστη προβολή του από το Al-Jazira. Γνωρίζει, επίσης, ότι διαθέτει άνδρες πειθαρχημένους και με ισχυρή ιδεολογική κατάρτιση. Θα μπορούσε να υποκύψει στον πειρασμό να εμφανιστεί ως η λύση απέναντι στους «απείθαρχους» Βεδουίνους, με κίνδυνο να προκαλέσει την αντίδρασή τους και να πυροδοτήσει μια έκρηξη βίας. Τέλος, η επιθυμία για εκδίκηση των φυλών και των περιοχών που ηττήθηκαν και ταπεινώθηκαν από τους εξεγερμένους επειδή είχαν υποστηρίξει τον Καντάφι θα μπορούσε να οδηγήσει στο ξέσπασμα ολοένα βιαιότερων ενεργειών.
Ο φτωχός λαός
Συνεπώς, μετά από μια οκτάμηνη σύγκρουση την οποία οι Δυτικοί εξακολουθούν να αρνούνται να θεωρήσουν εμφύλιο πόλεμο, η προστασία του πληθυσμού -η οποία και χρησιμοποιήθηκε ως δικαιολογία για την είσοδο του ΝΑΤΟ στον πόλεμο- κάθε άλλο παρά εξασφαλισμένη είναι. Οι θριαμβολογίες των ηγετών του Δυτικού Συνασπισμού, που υπερηφανεύονταν για τη νίκη «τους» τη βραδιά που σφυροκοπήθηκε η Σύρτη και σκοτώθηκε ο Καντάφι, είναι αποκαλυπτική του ελάχιστου ενδιαφέροντος που επιδεικνύουν για τον «λαό της Λιβύης», τον οποίο, ωστόσο, δήλωναν ότι επιθυμούσαν να προστατεύσουν με τις βόμβες τους.
Όμως, η επιδείνωση της κατάστασης όσον αφορά την ασφάλεια και ο πολλαπλασιασμός των ένοπλων συγκρούσεων στην Τρίπολη ενδέχεται να τους υπενθυμίσουν πολύ σύντομα ότι σε έναν εμφύλιο πόλεμο μια στρατιωτική νίκη δεν σημαίνει τίποτε από μόνη της, καθώς και ότι δεν αποτελεί εχέγγυο για την «προστασία του πληθυσμού».
(1) Η λέξη θουβάρ (thouwar), πληθυντικός του θαΐρ (thair), σημαίνει «επαναστάτης» και χρησιμοποιείται για να υποδηλώνει τα μέλη των ταγμάτων (κατίμπα) που πολέμησαν ενάντια στο καθεστώς του Καντάφι.
(2) Το Μπανί Ουαλίντ είναι το προπύργιο των Ουαρφάλα, της μεγαλύτερης φυλής της Τριπολίτιδας, της οποίας η πλειονότητα υποστήριξε τον Καντάφι.
(3) (Στμ) Στο Τσαντ, το οποίο απέκτησε την ανεξαρτησία του από τη Γαλλία το 1960, μαίνεται από το 1979 ένας εμφύλιος πόλεμος -χαμηλής συνήθως έντασης- μεταξύ των Μουσουλμάνων του Βορρά και των Χριστιανών και των Ανιμιστών του Νότου. Όταν ο πόλεμος γνώριζε εξάρσεις κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980, παρενέβαιναν στρατιωτικά η Λιβύη και η Γαλλία.
(4) Αυτήν τη στιγμή υπάρχουν επισήμως 53 συνοικιακά στρατιωτικά συμβούλια στην Τρίπολη.
(5) Η οργάνωση αριθμεί ήδη περισσότερα από 5.000 μέλη.
(6) Από τις 10 ώς τις 12 Νοεμβρίου, οι συγκρούσεις -με χρήση βαρέων όπλων- ανάμεσα στους Ουαρσαφάνα και τους πολιτοφύλακες από την παράκτια πόλη Ζαουία είχαν ως αποτέλεσμα τον θάνατο τουλάχιστον δεκαεπτά ατόμων και τον τραυματισμό αρκετών δεκάδων άλλων.
(7) Η αραβική λέξη που χρησιμοποιείται σε αυτήν την περίπτωση σημαίνει κυριολεκτικά «αυτός που αναρριχάται».
(8) Στο εξής, κάθε μία από τις πόλεις που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην επανάσταση διαθέτει την εφημερίδα της και τον τηλεοπτικό της σταθμό (14 κανάλια για το σύνολο της χώρας). Μάλιστα, όπως και οι μεγάλες φυλές της χώρας, έχουν όλες τους σελίδα στο Facebook.
(9) Ένας από τους στόχους στον οποίο έδωσαν προτεραιότητα οι νεαροί «Ελεύθεροι Αξιωματικοί», οι οποίοι με ηγέτη τον Καντάφι πραγματοποίησαν την επανάσταση του 1969, ήταν η επίσημη κατάργηση του συστήματος των φυλών. Μάλιστα, είχαν ληφθεί και συγκεκριμένα μέτρα προς αυτήν την κατεύθυνση, τα οποία αποδείχθηκαν ελάχιστα αποτελεσματικά και διάρκεσαν μονάχα μερικά χρόνια. Στη συνέχεια, ο Καντάφι μετέτρεψε και πάλι τις φυλές σε έναν από τους μοχλούς στους οποίους στηριζόταν η λειτουργία του καθεστώτος του. Βλέπε: «Η ενότητα στη Λιβύη περνάει από τις φυλές», «Κ.Ε.»-«Le Monde diplomatique», 9/10/11. Βλ. http://www.monde-diplomatique.gr/spip.php?article313.
* Γάλλος πρώην διπλωμάτης στην Τρίπολη (2001-2004), συγγραφέας του «Au c―ur de la Libye de Kadhafi».