Δρομολόγησε την ευρωπαϊκή ενοποίηση

Της Κωνσταντινας Ε. Μποτσιου*

Με το Δόγμα Τρούμαν, τον Μάρτιο του 1947, οι ΗΠΑ διακήρυξαν την ηθική τους ευθύνη να προασπίζονται την ελευθερία λαών ενάντια σε βίαιες απειλές. Το πρόγραμμα ευρωπαϊκής ανοικοδόμησης, που ανήγγειλε στις 5 Ιουνίου 1947 στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Τζορτζ Μάρσαλ, αποσκοπούσε στο να διαμορφώσει τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές προϋποθέσεις όπου θα ρίζωνε αυτή η ελευθερία.

Αν το Δόγμα Τρούμαν ήταν το πρώτο αμερικανικό «όχι» στις μεταπολεμικές σοβιετικές πιέσεις προς την Ευρώπη, το «Σχέδιο Μάρσαλ», όπως πολιτογραφήθηκε το Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Ανασυγκρότησης (European Recovery Programme, ERP) καλούσε τη Μόσχα να αποφανθεί επί της προοπτικής αμερικανοσοβιετικής συνεργασίας. Εκ των πραγμάτων, επιβεβαίωσε την πορεία προς τον Ψυχρό Πόλεμο.

Παρότι είχε υποστεί βιβλική καταστροφή, η Σοβιετική Ενωση αρνήθηκε την αμερικανική βοήθεια, αποκλείοντας επίσης την Ανατολική Ευρώπη. Αποδοχή θα σήμαινε ένταξη σε ένα φιλελεύθερο οικονομικό και πολιτικό σύστημα υπό την αιγίδα των ΗΠΑ, το οποίο θα διέβρωνε το αντι-φιλελεύθερο σοβιετικό υπόδειγμα, όπου κυριαρχούσαν ο συγκεντρωτικός έλεγχος πολιτικής και οικονομίας. Οι σοβιετικές επιδιώξεις κυριαρχίας ήταν ασύμβατες με το Σχέδιο Μάρσαλ. Δεν αποτελούσε απλώς ένα πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας, αλλά σύλληψη βαθύτατα πολιτική. Η μοναδικότητα και η επιτυχία του οφείλονταν σε σειρά παραγόντων.

Πρώτον, προέβλεπε ιλιγγιώδη ανασυγκρότηση αυστηρά εντός τετραετίας (1948-1952). Είχε γίνει μάθημα η αργόσυρτη ανασυγκρότηση μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, που έφερε ανοχύρωτη την Ευρώπη στο Κραχ του 1929 καταδικάζοντας την ίδια στον φασισμό και την ανθρωπότητα σε έναν πολύ χειρότερο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν υπήρχε πολιτικός χρόνος το 1947. Το Σχέδιο Μάρσαλ αποσκοπούσε σε μια Ευρώπη ικανή να πει «όχι» τόσο στον εθνικισμό όσο και στον κομμουνισμό.

Δεύτερον, η ανοικοδόμηση προχώρησε μαζί με τη φιλελευθεροποίηση των εθνικών οικονομιών. Η αμερικανική χορηγία προσέφερε στη Δυτική Ευρώπη δίχτυ ασφαλείας ώστε να τολμήσει αποπληθωρισμό, δασμολογικές μειώσεις, ανάπτυξη του εξωτερικού εμπορίου, νομισματική μεταρρύθμιση, στερέωση της τραπεζικής πίστης. Το ζητούμενο ήταν να αναχαιτιστεί η ύφεση χωρίς επιστροφή στον οικονομικό εθνικισμό. Η γρήγορη ανάπτυξη εξέθρεψε το κράτος πρόνοιας. Πρότυπο ήταν το κεϊνσιανικό αμερικανικό New Deal, όχι οι σοσιαλιστικές αρχές περί αναδιανομής του πλούτου.

Τρίτον, το Σχέδιο Μάρσαλ συνέδεσε την οικονομική ανασυγκρότηση με πολιτικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Οπου εφαρμόστηκε, καταρτίστηκαν νέα δημοκρατικά Συντάγματα, ανανεώθηκαν ριζικά τα κομματικά συστήματα, στερεώθηκε η δημόσια ασφάλεια και προωθήθηκε η εκπαίδευση ως μοχλός παραγωγικότητας και κοινωνικής κινητικότητας. Οι νέες ευρωπαϊκές δυνάμεις (π.χ. Χριστιανοδημοκράτες) αντανακλούσαν ευρύτατες διακομματικές και διαταξικές συμμαχίες για τον χαρακτήρα του κράτους και τους στόχους του έθνους, γεγονός που ευνόησε τον δικομματισμό αμερικανικού τύπου.

Τέταρτον, οι ΗΠΑ διατήρησαν την υψηλή εποπτεία του προγράμματος. Απέδιδαν τη βοήθεια σε δόσεις ασκώντας παρεμβατικό έλεγχο με κριτήριο την αποτελεσματικότητα (conditionality). Οι χώρες όπου εκδηλώθηκε υψηλή αμερικανική παρεμβατικότητα σημείωσαν τη μεγαλύτερη πρόοδο (π.χ. Ελλάδα, Γερμανία). Συχνά το τίμημα ήταν η ανάδυση αντιαμερικανικών ρευμάτων, τόσο από την Αριστερά όσο και από τη Δεξιά, που προτιμούσαν ως χορηγό μια αποστασιοποιημένη Αμερική.

Πέμπτον, οι 17 χώρες που αποδέχθηκαν τη βοήθεια Μάρσαλ -η οποία τελικά ανήλθε σε 17 δισεκατομμύρια δολάρια (περίπου 6,2% του αμερικανικού ΑΕΠ το 1948)- υποχρεώθηκαν να τη συνδιαχειριστούν μέσω θεσμικών συνεργειών. Τον Απρίλιο του 1948 συγκρότησαν τον Οργανισμό Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (Organization for European Economic Co-operation, OEEC), πρόδρομο του ΟΟΣΑ (1961), αλλά και των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων της δεκαετίας του 1950.

Με αυτά τα χαρακτηριστικά, το Σχέδιο Μάρσαλ οριστικοποίησε τον Ψυχρό Πόλεμο, θεσμοποίησε το ευρωπαϊκό κράτος πρόνοιας και δρομολόγησε την ευρωπαϊκή ενοποίηση.

Ανοικοδόμηση παράλληλα με τον Εμφύλιο

Στην Ελλάδα υπήρχε μια κρίσιμη πρόσθετη ιδιαιτερότητα: η μεταπολεμική ανασυγκρότηση δεν υπονομευόταν μόνο από «την πείνα, τη φτώχεια, την απελπισία και το χάος», που περιέγραφε ο Τζορτζ Μάρσαλ το 1947, αλλά κυρίως από έναν εμφύλιο πόλεμο με διεθνείς διαστάσεις. Εδώ η ανοικοδόμηση έπρεπε να προχωρήσει παράλληλα και παρά τον πόλεμο. Σε αυτόν τον διμέτωπο αγώνα δύσκολα διαχωρίζονταν τα στρατιωτικά από τα οικονομικά έργα. Καλλιεργήθηκε έτσι η αντίληψη ότι η ανασυγκρότηση θυσιάστηκε για τη συντριβή του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ). Πρόκειται για θέση δεσπόζουσα στην αριστερόστροφη ιστοριογραφία της Μεταπολίτευσης, που αντιμετωπίζει το Σχέδιο Μάρσαλ ως αμιγώς οικονομικό πρόγραμμα. Αλλά η Ελλάδα αποτελούσε κλασική περίπτωση οικονομικής κατάρρευσης για πολιτικούς λόγους, το είδος που ερχόταν να αντιμετωπίσει το Σχέδιο Μάρσαλ.

Ο Εμφύλιος διαιώνιζε μια πολεμική οικονομία με αστρονομικό πληθωρισμό, μαύρη αγορά, τεράστια ελλείμματα και εξωτερικό χρέος απαγορευτικό για δανεισμό. Ελειπαν στοιχειώδη μέσα παραγωγής και πρώτες ύλες. Η ύπαιθρος ερήμωνε από τη βία, στις πόλεις θέριζαν η πείνα, οι αρρώστιες και η ανεργία. Η οικονομική βοήθεια αποτελούσε το 50%-60% του συνολικού Σχεδίου Μάρσαλ για την Ελλάδα. Τη μερίδα του λέοντος (50%) έλαβε το πρόγραμμα σίτισης. Το υπόλοιπο χρηματοδότησε μισθούς, συντάξεις, δαπάνες υγείας και τη συντήρηση των ανταρτόπληκτων προσφύγων. Λόγω της αργής προόδου τον πρώτο χρόνο, η Αμερικανική Αποστολή (American Mission for Aid to Greece, AMAG) αύξησε τον αριθμό και την παρεμβατικότητα των στελεχών της, ενώ αξιοποίησε νέους Ελληνες τεχνοκράτες. Η παρεμβατικότητα αυξανόταν όσο επέμεναν η διαφθορά, οι πελατειακές εξυπηρετήσεις ψηφοφόρων και εκλογικών περιφερειών, η διασπάθιση της βοήθειας για καταναλωτικά αγαθά αντί βασικών ειδών διατροφής και παραγωγής. Αμερικανοί σύμβουλοι συμμετείχαν με δικαίωμα ψήφου σε κομβικές υπηρεσίες, όπως η Νομισματική Επιτροπή, η Επιτροπή Οικονομικής Πολιτικής, η Διοίκηση Εξωτερικού Εμπορίου, η Επιτροπή Ενέργειας, ο Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς, το ΙΚΑ κ.ά.

Ο πόλεμος της Κορέας (1950-1953) ανέκοψε τη φιλελευθεροποίηση και την εκβιομηχάνιση που προωθούσε το τετραετές πρόγραμμα οικονομικής ανόρθωσης του 1948 ως αντιστάθμισμα των καθυστερήσεων του Εμφυλίου. Το 1951-52 το Σχέδιο Μάρσαλ συνολικά αναπροσανατολίστηκε κατά προτεραιότητα στην ευρωπαϊκή ασφάλεια. Κεφαλαιώδης υπήρξε η αναδιοργάνωση και διεύρυνση του ΝΑΤΟ προς ευάλωτες περιοχές: την Ελλάδα και την Τουρκία το 1952, την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας το 1955.

Η στρατιωτική βοήθεια απορρόφησε το 40%-50% του Σχεδίου Μάρσαλ στην Ελλάδα. Κατευθύνθηκε κυρίως στην αποκατάσταση υποδομών, επικοινωνιών και μεταφορών (ηλεκτρισμός, ύδρευση, οδοποιία, λιμάνια, αεροδρόμια) και στην αναδιοργάνωση του εθνικού στρατού. Στο τέλος του Εμφυλίου το ελληνικό κράτος διέθετε τις ισχυρότερες Ενοπλες Δυνάμεις στην ιστορία του, αξιόμαχες για την Ατλαντική Συμμαχία και ικανές να επιβάλουν την εσωτερική τάξη. Στη μεταπολεμική τους αναβάθμιση συνετέλεσε η αμερικανική επιμονή να κρατηθεί ο Στρατός μακριά από την πολιτική και η πολιτική μακριά από τον Στρατό – το πραξικόπημα του 1967 αποτέλεσε εν προκειμένω ιστορική ειρωνεία. Πολύτιμο σύμμαχο βρήκαν στον στρατάρχη Αλέξανδρο Παπάγο ως αρχιστράτηγο (1949-1951) και ως πρωθυπουργό (1952-1955). Ο Παπάγος απέτρεψε την πολιτικοποίηση του Στρατού «στερώντας» τον από τα Ανάκτορα και τα κόμματα του Εθνικού Διχασμού, που τον έβλεπαν ως όργανο ισχύος έναντι των εσωπολιτικών αντιπάλων τους.

Ο εκσυγχρονισμός του πολιτικού συστήματος

Η ευόδωση του Σχεδίου Μάρσαλ περνούσε μέσα από τον εκσυγχρονισμό του πολιτικού συστήματος. Από τα έργα ανασυγκρότησης αναδείχθηκαν ανερχόμενοι πολιτικοί: Κωνσταντίνος Καραμανλής, Κωνσταντίνος Τσάτσος, Ευάγγελος Αβέρωφ, Αριστείδης Πρωτοπαπαδάκης, Δημήτριος Γόντικας, Γεώργιος Καρτάλης, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Γεώργιος Μαύρος, Ιωάννης Ζίγδης κ.ά. Παράλληλα, η Αμερικανική Αποστολή ενεθάρρυνε πολιτικές δυνάμεις που πρέσβευαν τη «λήθη» και στρέφονταν προς το μέλλον αντιλαμβανόμενες τις ψυχροπολεμικές προκλήσεις: αρχικά την κεντροαριστερή ΕΠΕΚ του Νικόλαου Πλαστήρα (1950-51), στη συνέχεια τον κεντροδεξιό Ελληνικό Συναγερμό του Παπάγου (1951-52). Οπως συνέβη ευρύτερα στη ζώνη Μάρσαλ, η πολιτική ανανέωση στηρίχθηκε σε εκλογικούς νόμους που επέτρεπαν κοινοβουλευτική πολυφωνία, αλλά εξασφάλιζαν πρωτίστως αποτελεσματική διακυβέρνηση.

Αμερικανική πίεση για συναίνεση ασκήθηκε ήδη στον Εμφύλιο προς τις παρατάξεις του Λαϊκού Κόμματος και του Κόμματος Φιλελευθέρων ώστε να συγκυβερνήσουν, ανεξαρτήτως της νωπής εντολής της Λαϊκής κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη (1946). Στις συμμαχικές κυβερνήσεις υπό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη (1947-1949), οι Λαϊκοί ανέλαβαν τα υπουργεία ανασυγκρότησης, ενώ οι Φιλελεύθεροι τα υπουργεία για τη δημόσια τάξη και ασφάλεια.

Η αμερικανική πίεση ματαίωσε προσπάθειες του Στέμματος και παλαιοκομματικών μερίδων να αναβάλουν τις μετεμφυλιακές εκλογές του 1950 μέσω μεταβατικών κυβερνήσεων. Ισχυρότερη πίεση άσκησε τον Μάρτιο του 1952, έπειτα από δύο έτη βραχύβιων κυβερνήσεων, ο Αμερικανός πρέσβης Τζον Πιουριφόι, ώστε να υιοθετηθεί το πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα που υποσχόταν κυβερνητική αποτελεσματικότητα. Η σχετική δημόσια τοποθέτησή του έγινε συνώνυμο της αμερικανικής παρεμβατικότητας στα εσωτερικά της χώρας.

Το μέσον πίεσης των ΗΠΑ ήταν ακατανίκητο: η διακοπή της αμερικανικής οικονομικής και στρατιωτικής βοήθειας. Χωρίς αυτήν δεν μπορούσε να επιβιώσει η Ελλάδα, πολύ λιγότερο οι πολιτικές της δυνάμεις. Αλλά η οικονομική υπανάπτυξη και η απειλή του κομμουνισμού ήταν τα όπλα που χρησιμοποίησαν με τη σειρά τους οι ελληνικές πολιτικές δυνάμεις για να αντλούν συνεχώς πόρους αναβάλλοντας τις απαραίτητες γενναίες μεταρρυθμίσεις. Η διακοπή της αμερικανικής βοήθειας το 1962 αναμενόταν ως σοκ για την ελληνική οικονομία. Οι κυβερνήσεις Καραμανλή το αντιμετώπισαν προνοητικά με εντατικές δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις και, κυρίως, διασφαλίζοντας τη σύνδεση της Ελλάδας με την ΕΟΚ (1961/62).

Προοπτικές

Συνολικά, οι ΗΠΑ έκριναν επιτυχή την εφαρμογή του Σχεδίου Μάρσαλ στην Ελλάδα. Στις δεκαετίες 1950-1960, η Ελλάδα ακολουθούσε από απόσταση, αλλά με προοπτικές, τις χώρες του Οργανισμού Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας. Η δικτατορία εκδηλώθηκε ως άρνηση προς την πορεία εκσυγχρονισμού. Αρνηση που μεταγγίστηκε σε πολιτικά και κοινωνικά στρώματα και μετά το 1974, παρά την επίσημη ελληνική πολιτική εξευρωπαϊσμού. Αν ο Εμφύλιος αποτέλεσε την πρώτη μεταπολεμική πράξη στο μακρόσυρτο δράμα της ελληνικής ταυτότητας, το Σχέδιο Μάρσαλ έδωσε σημαντική ώθηση προς τον εκδυτικισμό και τον εξευρωπαϊσμό. Το επόμενο μεγάλο βήμα ήταν η πλήρης συμμετοχή της Ελλάδας στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.

* Η κ. Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου.
http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world_100003_11/12/2011_465792