Τουρκία Το φάντασμα της γενοκτονίας των Αρμενίων ξυπνά

Της Sabrina Tavernise
New York Times 

Ο αριθμός θα έπρεπε να είχε σοκάρει την τουρκική κοινή γνώμη: σύμφωνα με άκρως απόρρητη έκθεση του οθωμανικού υπουργείου Εσωτερικών που είδε το φως της δημοσιότητας ύστερα από εννέα δεκαετίες, 972.000 Αρμένιοι υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εξαφανίστηκαν από το 1915 έως το 1916.

Στη σημερινή Τουρκία, όμως, οποιαδήποτε συζήτηση για το τι συνέβη τότε προκαλεί έντονη δημόσια αντίδραση. Από τότε που δημοσιεύθηκε το παραπάνω νούμερο σε μονογραφία που επικαλείται επίσημα αρχεία του κράτους, δεν υπήρξε καμία σχεδόν σχετική αναφορά στα μέσα ενημέρωσης. «Τίποτα», σημειώνει με απογοήτευση ο Τούρκος συγγραφέας της και αρθρογράφος, Μουράτ Μπαρντακσί. Για τον Μπαρντακσί η σιωπή μπορεί να σημαίνει μόνο ένα πράγμα: «οι αριθμοί μού είναι πολύ μεγάλοι. Οι άνθρωποι δεν είναι ακόμη έτοιμοι να τους συζητήσουν».

Μία σειρά γενεών Τούρκων μαθητών είχαν άγνοια για τις λεπτομέρειες της Γενοκτονίας, στη διάρκεια της οποίας περισσότεροι από ένα εκατομμύριο Αρμένιοι βρήκαν τον θάνατο κατ' εντολήν της τότε οθωμανικής κυβέρνησης. Με «σοβιετικό στυλ», η Τουρκία απαγόρευσε οποιαδήποτε αναφορά στα σχολικά βιβλία και στην επίσημη ιστοριογραφία, σε μια προσπάθεια να ξεχαστεί το όλο θέμα. Τα τελευταία 10 χρόνια, όμως, με την άνθηση της κοινωνίας των πολιτών στη χώρα, οι πολίτες άρχισαν να αμφισβητούν την εκδοχή των γεγονότων που προβάλλει το κράτος. Τον Δεκέμβριο, μια ομάδα διανοουμένων δημοσίευσε κείμενο με το οποίο ζητούσαν συγγνώμη για την άρνηση της χώρας τους να παραδεχθεί τις θηριωδίες.

Καταγραφή αρχείων
Με το βιβλίο του «Τα Αρχεία του Ταλάτ Πασά» ο κ. Μπαρντακσί συνέβαλε αποφασιστικά στη μελέτη των γεγονότων. Πρόκειται για μια καταγραφή των αρχείων και των προσωπικών εγγράφων του Μεχμέτ Ταλάτ (γνωστού και ως Ταλάτ Πασά), ο οποίος ήταν ο αρχιτέκτονας των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων εναντίον των Αρμενίων. Τα έγγραφα παραδόθηκαν στον κ. Μπαρντακσί από τη χήρα του Ταλάτ Πασά, λίγο πριν πεθάνει το 1983. Ανάμεσα στα στοιχεία που παραθέτει περιλαμβάνονται και δύο απογραφές: το 1915, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ζούσαν 1.256.000 Αρμένιοι. Δύο χρόνια αργότερα, ο αριθμός τους είχε μειωθεί σε 284.157.

Για κάποιον που δεν γνωρίζει το ζήτημα, οι παραπάνω αριθμοί αποτελούν απλά μια θλιβερή στατιστική. Στην Τουρκία, όμως, το θέμα των στατιστικών είναι μείζονος σημασίας, καθώς η κυβέρνηση αρνείται πεισματικά να παραδεχθεί πόσοι ακριβώς Αρμένιοι εκτοπίστηκαν ή θανατώθηκαν. Πριν από μερικές μέρες μάλιστα, ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας προειδοποίησε ότι οι σχέσεις της χώρας με τις ΗΠΑ θα εισέλθουν σε κρίση εάν ο πρόεδρος Ομπάμα αναγνωρίσει τη γενοκτονία των Αρμενίων πριν από την επίσημη επίσκεψή του στην Άγκυρα τον επόμενο μήνα.

Η σιωπή γύρω από τα ευρήματα του κ. Μπαρντακσί υποδηλώνει ότι το θέμα είναι ακόμη ταμπού στην Τουρκία. Ταυτόχρονα, όμως, το γεγονός ότι δημοσιεύθηκε το βιβλίο αποδεικνύει ότι η κοινωνία της χώρας ωριμάζει. Ο συγγραφέας είχε άλλωστε ολοκληρώσει τη μελέτη του εδώ και καιρό (τα αρχεία του παραδόθηκαν πριν από 27 χρόνια) και ανέμενε την ευκαιρία να την εκδώσει.

Σχεδιασμένη πολιτική εξόντωσης 
Το τουρκικό επιχείρημα είναι ότι η κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν αιματηρή και όσοι σκοτώθηκαν εκείνη την περίοδο ήταν θύματα του χάους που προηγήθηκε. Ο συγγραφέας κ. Μπαρντακσί μάλιστα υιοθετεί τη συγκεκριμένη άποψη και υποστηρίζει ότι οι δημογραφικές μεταβολές δεν αποδεικνύουν από μόνες τους ότι σκοτώθηκαν ένα εκατομμύριο άνθρωποι, αλλά απλώς ότι εκτοπίστηκαν. Διαφωνεί με τον όρο γενοκτονία, υποστηρίζοντας ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία αναγκάστηκε να δράσει εναντίον των Αρμενίων, καθώς εκείνοι υποστήριζαν ανοικτά τη Ρωσία στον πόλεμο με την Υψηλή Πύλη. Στη μονογραφία του, πάντως, δεν προσφέρει καμία ερμηνεία για τα νούμερα. Απλώς τα παραθέτει και αφήνει τους αναγνώστες να αποφασίσουν, βασιζόμενοι στα «ψυχρά στοιχεία» και απαλλαγμένοι από τους συναισθηματισμούς της ρητορικής.

Το τουρκικό επιχείρημα πάντως απορρίπτεται από τους περισσότερους ανεξάρτητους μελετητές, οι οποίοι αντιτείνουν ότι ο μικρός αριθμός των Αρμενίων ανταρτών δεν συνιστούσε σοβαρή απειλή για την Αυτοκρατορία. Η πολιτική που εφαρμόστηκε ήταν αποτέλεσμα της πεποίθησης ότι οι Αρμένιοι ήταν αναξιόπιστη μειονότητα, καθώς δεν ήταν μουσουλμάνοι. Το πρόβλημα λοιπόν έπρεπε να αντιμετωπιστεί ριζικά. Ο Χίλμαρ Κάιζερ, ιστορικός και ειδικός στο ζήτημα της γενοκτονίας των Αρμενίων θεωρεί ότι τα ευρήματα του βιβλίου του κ. Μπαρντακσί αποδεικνύουν ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία ακολούθησε μια προσεκτικά σχεδιασμένη πολιτική εξόντωσης. «Σε μια σελίδα με αριθμούς επιβεβαιώνονται όλες οι εκτιμήσεις μας», μας λέει, παρομοιάζοντας το βιβλίο με «ροπαλιά στο κεφάλι». Η αλλαγή στη δημογραφική σύνθεση του πληθυσμού αντικατοπτρίζει με ακρίβεια αριθμό των νεκρών. «Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να το ερμηνεύσεις. Δεν μπορεί κάποιος να έκρυψε ένα εκατομμύριο ανθρώπους», καταλήγει.

Άλλοι μελετητές δεν είναι τόσο εντυπωσιασμένοι. Εκτιμούν ότι το βιβλίο του κ. Μπαρντακσί απλώς επιβεβαιώνει όσα ήδη γνωρίζαμε. Αυτής της άποψης είναι και ο Ντόναλντ Μπλόξχαμ, συγγραφέας του βιβλίου «Το Μεγάλο Παιχνίδι της Γενοκτονίας: Ιμπεριαλισμός, Εθνικισμός και ο Αφανισμός των Οθωμανών Αρμενίων».