Τουρκία, Γενοκτονίες και μειονότητες.Μια ενδιαφέρουσα ανάλυση

Του Βασίλη Κυρατζόπουλου
http://www.onalert.gr/
Στις 23/1/2012 η Γαλλική Γερουσία ενέκρινε το νόμο «περί άρνησης αναγνωρισμένων γενοκτονιών». Αν και οι πάντες προσπάθησαν να περιορίσουν το γεγονός σ’ ότι αφορά τα αδικήματα κατά των Αρμενίων που διαπράχθηκαν την περίοδο 1916 – 1919, στα άρθρα που ψηφίστηκαν δεν περιλαμβάνονται οι λέξεις Αρμένιοι ή Αρμενία.

Στις συζητήσεις που έγιναν στην Γερουσία (αλλά και σ’ αυτές που έγιναν στη Βουλή), ο βασικός αντίλογος επικεντρώθηκε στο ότι ο εν λόγω νόμος, περιορίζει «την ελευθερία του λόγου». Όμως, όπως τονίστηκε στις συζητήσεις, το Ακαδημαϊκό Άσυλο θα προστατεύσει κάθε επιστήμονα, που βούλεται να προβάλει τις όποιες αντιρρήσεις μέσω Πανεπιστημιακής κοινότητας. Άρα ο νόμος προσπαθεί να προστατεύσει τους απογόνους των θυμάτων από μη επιστημονικές καθοδηγούμενες προβολές, που ισχυρίζονται ότι «δεν υπήρξε καμία γενοκτονία κατά των Αρμενίων», παραχαράζοντας την ιστορία.

Περισσότερο δε οι εν λόγω προβολές δημιουργούν κοινωνικές αντιπαραθέσεις και έξαρση ρατσιστικών εκδηλώσεων ένθεν κακείθεν. Εξ άλλου το γεγονός τονίζεται στο προοίμιο των συζητήσεων, στο οποίο αναγράφεται ότι «ο νόμος είναι προέκταση της 28/11/2008 απόφασης της Ευρωβουλής»[1]. Ο νόμος που επικυρώθηκε από την Γαλλική Γερουσία δεν περιορίζεται, ούτε σε χρονικά περιθώρια αλλά ούτε και σε συγκεκριμένα γεγονότα (όπως αυτά που συνέβησαν κατά των Αρμενίων). Καλύπτει το Ολοκαύτωμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα Γεγονότα σε Νταρφούρ, Καμπότζη, Ρουάντα κ.ά., στα οποία το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο αναγνώρισε ότι διαπράχθηκαν αδικήματα γενοκτονίας. Προφανώς θα καλύψει και κάθε άλλο γεγονός που θα καταδικαστεί στο Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο.

Αντιδράσεις στην Τουρκία
Ο Τούρκος Πρωθυπουργός R.Tayyip Erdoğan, ως πρώτη αντίδραση, για το ευρύ κοινό, ανακάλεσε τον Τούρκο Πρέσβη από το Παρίσι, απειλεί να απελάσει περίπου 50.000 Αρμένιους (λαθρο)μετανάστες από την Τουρκία[2]. Στην πρακτική να τρομοκρατήσει τους γηγενείς Αρμένιους της Κωνσταντινούπολης (που διαθέτουν Τουρκική Υπηκοότητα), το Υπουργείο Παιδείας πρόσθεσε την δίγλωσση εφημερίδα AGOS[3], στις απαγορευμένες προς ανάγνωση εφημερίδες στο σχολικό διαδίκτυο της Τουρκίας[4]. Από την άλλη, ενώ τα Τουρκικά Δικαστήρια, με τις δίκες που συνεχίζονται (Ergenekon, Balyoz), όπου μανιωδώς κυνηγάνε το βαθύ κράτος, αποφάνθηκαν ότι η δολοφονία του Χιράντ Ντινκ ήταν μία μοναδική περίπτωση που την σχεδίασε κάποια συμμορία αλητών. Βέβαια οι χονδροειδέστατες πολιτικές, κατακρίθηκαν από πολλούς Τούρκους δημοσιογράφους[5]. Όμως η πραγματικά «πονηρή πολιτική» εμφανίζεται στις αράδες των εξυγιανθέντων νόμων «περί μειονοτικών ιδρυμάτων», που επικροτήθηκε από τους πάντες.

Σύντομη Θεωρητική Προσέγγιση
Πάντα υπήρξε το ερώτημα: Γιατί οι Αρμένιοι διαχρονικά πέτυχαν τόσα πολλά και οι Έλληνες (περισσότερο δε οι Κωνσταντινουπολίτες) δεν μπόρεσαν να αναδείξουν σε διεθνή κλίμακα τα ιστορικά πάθη τους; Η απάντηση πολλών θα επικεντρωθεί στα κυβερνητικά λάθη του Ελλαδικού Κράτους[6]. Όμως είναι μόνο αυτό;

Οι κοινωνιολογικές μελέτες, που διεξάχθηκαν στα θύματα του ολοκαυτώματος σ’ ότι αφορά τις κοινωνικές σχέσεις τους πριν και μετά των απάνθρωπων γεγονότων, απόδειξαν ότι τα διαφορετικά βιώματα (εμπειρίες) που αποκομίζει ξεχωριστά κάθε θύμα από τις γενοκτόνες πράξεις, τον αναγκάζει να αντιδράσει με διαφορετικό τρόπο στο υπόλοιπο της ζωής του και ως προς τους θύτες αλλά και ως προς τους συμπάσχοντες ομόθρησκούς του. Δηλαδή η σχέση του Ιουδαίου από την Θεσσαλονίκη, που ακολούθησε το ΕΑΜ στα βουνά της Μακεδονίας με τον γείτονα Ιουδαίο, που επιβίωσε από το Άουσβιτς ποτέ δεν επανήλθε στο προπολεμικό επίπεδο, ενώ ο άγνωστος Ιουδαίος, που επιβίωσε στο Άουσβιτς είχε πολύ καλή επικοινωνία με τον αντίστοιχο της Θεσσαλονίκης. Ο αντάρτης Ιουδαίος από την Αθήνα μεταπολεμικά επικοινωνούσε άριστα μ’ αυτόν της Θεσσαλονίκης[7].

Αν και η χρονική περίοδος Ιουδαϊκής Γενοκτονίας (Ολοκαύτωμα), 1932 – 1943 είναι συντομότερη απ’ αυτή των Αρμενίων 1902 – 1919, τα γεγονότα προετοιμασίας και εκτέλεσης ομοιάζουν πάρα πολύ. Έτσι διαπιστώνεται μία μαζική εξόντωση σε σύντομο χρονικό διάστημα, στο οποίο μεσολαβεί ένας παγκόσμιος πόλεμος. Σήμερα οι Αρμένιοι 3ης μέχρι και 5ης γενιάς, απαλλαγμένοι από τα βιώματα των άμεσα παθόντων και της δεύτερης γενιάς που έζησε έναν υπερπροστατευτισμό από τους παθόντες γονείς τους, έσκυψαν σε πρωτογενή ιστορικά δεδομένα και κατάφεραν να έχουν ένα κοινό πόρισμα, με το οποίο ξεκίνησαν τον αγώνα αναγνώρισης «των απάνθρωπων πρακτικών», που υπέστησαν οι πρόγονοί τους. Και πέτυχαν!

Οι αντίστοιχες γενοκτόνες πρακτικές στους Κωνσταντινουπολίτες εφαρμόστηκαν με δόσεις και σε μεγάλο χρονικό εύρος, όπου οι κοινωνικές σχέσεις πήραν πολυδιάστατη μορφή. Δηλαδή σε κάθε χρονικό διάστημα μετά το 1920 συνυπήρχαν γενιές παθόντων με διαφορετικά βιώματα, γενιές που μεγάλωσαν με υπερπροστατευτισμό και γενιές που γαλουχήθηκαν σε διαφορετικό εκπαιδευτικό σύστημα. Παράλληλα στους παθόντες επικρατούσε μια παράλογη «αποσιώπηση γεγονότων» προς τις επόμενες γενιές.

Αν στην συμβίωση των διαφορετικών ομάδων στους ίδιους χώρους προστεθούν και οι διαχρονικές διαφορές του παρελθόντος (Πατριαρχικοί – Λαϊκοί, Δημοτικιστές – οπαδοί αρχαΐζουσας, ομάδες που δέχονται εσωτερικές επιρροές, ομάδες που δέχονται εξωτερικές επιρροές, κ.ά.), δικαιολογείται το γεγονός, ότι στον 20ο αιώνα οι Κωνσταντινουπολίτες άρχοντες ποτέ δεν συναντήθηκαν στην ίδια πολιτική συνιστάμενη. Έτσι δεν έχασαν μόνο την ευκαιρία να αναδείξουν τα πάθη τους, αλλά και δεν κατόρθωσαν να γράψουν την δική τους ιστορία, την οποία έχουν αναλάβει να γράψουν Τούρκοι επιστήμονες με την δική τους ερμηνεία[8].

Σημερινή κατάσταση στην Κωνσταντινούπολη
Με τα κατορθώματα των εθνικιστικών κυβερνήσεων της δεκαετίας του 1990, η Τουρκία αρχές του 21ου αιώνα βρέθηκε σε δεινή πολιτική θέση και χρεωμένη στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.

Όλες οι εκθέσεις για την πορεία της Τουρκίας προς ένταξη στην ΕΕ, τόνιζαν τις αδικίες κατά των μειονοτήτων και την απόκλιση των οικονομικών δεικτών. Ερχόμενοι στην εξουσία οι «ισλαμιστές» με το κόμμα Δικαιοσύνη και Πρόοδος (AK Parti), διώχνουν το ΔΝΤ και ξεκινούν την νομοθετική εξυγίανση, με απώτερο σκοπό την ισότητα των πολιτών της Τουρκίας.

Η αργή νομοθετική αλλαγή (λόγω στρατού και τέως προέδρου Sezer) συντελεί στις συνεχείς καταδίκες της Τουρκίας από τα Δικαστήρια Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων υπέρ των μειονοτικών ιδρυμάτων που εδρεύουν στην Τουρκία. Το γεγονός αυτό δημιουργεί αγανάκτηση στην νομική ομάδα υπεράσπισης του τουρκικού δημοσίου στην Χάγη, η οποία παραιτείται. Κάτω από τις προαναφερόμενες πιέσεις, η Τουρκία με συνεχείς νομοθετικές ρυθμίσεις καταλήγει στο Ν.5737 του 2008, περί των Ιδρυμάτων (Βακουφιών, Vakıf) και ξεκινά διάλογο με τους εναπομείναντες ιθύνοντες της ομογένειας (μετά από 85 χρόνια), προβάλλοντας πάντα «την αρχή της αμοιβαιότητας».

Αρχίζουν να ευδοκιμούν οι προσπάθειες επανασύστασης κοινοτήτων. Οι προσπάθειες στηρίζονται με επιφυλάξεις, από περίπου 300 Ελλαδίτες Πανεπιστημιακούς, που εργάζονται στα ιδιωτικά Πανεπιστήμια της Τουρκίας και φοιτητές. που βρίσκονται στην Τουρκία για μετεκπαίδευση και διατριβή, και άλλους τόσους ιδιωτικούς υπαλλήλους, που στελεχώνουν τις ελληνικές επιχειρήσεις που έχουν αποδημήσει στην Τουρκία. Επίσης το άνοιγμα προς αραβόφωνους Έλληνες της Αντιόχειας ενδυναμώνει τη Ρωμαίικη δραστηριότητα στην Τουρκία. Αρχές του 2012, αν και η Θεολογική Σχολή της Χάλκης παραμένει παράνομα κλειστή, σημειώνονται και «ευχάριστα γεγονότα» για την ομογένειά μας, όπως:
•Αρχές του σχολικού έτους (2011 – 2012), επιτρέπονται να μεταφερθούν από την Ελλάδα σχολικά βιβλία στα ομογενειακά σχολεία, που είχαν περιοριστεί στην δεκαετία του 1970.
• 11/1/2012, δίνεται άδεια λειτουργίας ομογενειακού σχολείου στους Αγ. Θεοδώρους της Ίμβρου, που είχε παυτεί στην δεκαετία του 1960.
• 4/2/2012, έναρξη λειτουργίας τελωνείου στην Ίμβρο, όπου θα δοθεί ευκαιρία σε πλοία να «δέσουν» απευθείας στην Ίμβρο.
• 9/2/2012, επιστρέφει το δημοτικό σχολείο του Γαλατά στην ομογένεια (που είχε κατασχεθεί από τις τουρκικές αρχές στην δεκαετία του 1970).
• Ξεκίνησαν οι συζητήσεις μεταξύ Υπ. Παιδείας της Τουρκίας και ομογενειακών παραγόντων, για να γίνουν δεκτά παιδιά που δεν έχουν τουρκική υπηκοότητα στα ομογενειακά σχολεία, ούτως ώστε τα παιδιά των Ελλαδιτών που κατοικούν στην Τουρκία να μπορούν να φοιτήσουν στα ομογενειακά σχολεία.

Όμως τα «πράγματα» είναι τόσο ρόδινα;
Οι πονηριές του νομικού κράτους
Οι συζητήσεις εάν η Τουρκική Δημοκρατία είναι κράτος Δικαίου ή κράτος Νόμων, έχουν ξεκινήσει από την ίδρυση της Μεγάλης Βουλής της Άγκυρας (1920) και συνεχίζονται μέχρι των ημερών μας. Πάντως σ’ όλη την ιστορία της Τουρκικής Δημοκρατίας η ρητή εφαρμογή των νόμων και η ερμηνεία αυτών στις δικαστικές αίθουσες είχαν άμεση σχέση με τα άτομα που ασκούν εξουσία στην επικράτεια παρά με την φιλοσοφική αρχή του Δικαίου.

Για την λειτουργία των ευαγών ιδρυμάτων[9] (vakıf=βακούφι) κάθε κοινότητα βασίζονταν (από Βυζαντινή περίοδο, το οποίο υιοθετήθηκε και από το Θεοκρατικό κράτος των Οθωμανών) στα εισοδήματα (Akar=ακάρ) που προέρχονταν από την εκμετάλλευση των ακινήτων (Hayrat=χαϊράτ) που είχαν δωριθεί στα εν λόγω ιδρύματα. Κάθε ακίνητο που δωρίζονταν σε θρησκευτικό θεσμό απαλλάσσονταν από φόρους και κρατική δήμευση με τα Χρυσόβουλα εν καιρώ Βυζαντίου και τα Σουλτανικά Φερμάνια εν καιρώ Οθωμανικού κράτους. Τα ακίνητα που δωρίζονταν στα ιδρύματα συνοδεύονταν με έγγραφο (Vakfiye=βακφιέ), στο οποίο αναγράφονταν ο λόγος και ο σκοπός της δωρεάς. Εάν ο σκοπός έπαυε να υπάρχει ή για κάποιο λόγο το ίδρυμα δεν μπορούσε να αντεπεξέλθει στο σκοπό ίδρυσής του, τα εν λόγω ακίνητα επιστρέφονταν στους δωρητές ή στους κληρονόμους αυτών και έπαυε η ευνοϊκή μεταχείριση προς αυτά. Από την ίδρυση του κοσμικού κράτους της Τουρκικής Δημοκρατίας, το εν λόγω θεοκρατικό σύστημα άρχισε να ελέγχεται από την Γενική Διεύθυνση των Βακουφιών (ΓΔΒ), που αναλάμβανε την διαχείριση των ακινήτων (mazbut=κατειλημμένο) για τα ιδρύματα που σταματούσαν την δραστηριότητά τους (χωρίς να ελεγχθεί ο λόγος αυτού).

Η Τουρκική Δημοκρατία την περίοδο 1936-37 χωρίς να λάβει υπ’ όψιν τα Χρυσόβουλα ή τα Σουλτανικά Φερμάνια, θεωρεί ιδρυτικά ακίνητα μόνο αυτά που έχουν δηλωθεί στο φορολογικό δηλωτικό του έτους 1936. Τα ιδρύματα των κοινοτήτων χάνουν περίπου 4.000 ακίνητα.
Το 1974, μετά τα «Κυπριακά», ο Άρειος Πάγος της Τουρκίας δέχεται ως vakfiye μόνο τα δηλωτικά του 1936. Έτσι όλα τα ακίνητα που είχαν δωριθεί στην περίοδο 1936 – 1974 μεταβιβάζονται στην ΓΔΒ ως Mazbut[10].

Όταν στα μέσα της δεκαετίας 1990 οι εν λόγω πρακτικές καταγγέλλονται στα Ευρωπαϊκά Δικαστήρια Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και στις αρχές του 2000 εμφανίζεται σωρεία καταδικαστικών αποφάσεων, η ΓΔΒ με νέο κανονισμό λειτουργίας αποφασίζει αυτοδίκαια να συμψηφίσει τα mazbut ακίνητα μεταξύ των Βακουφιών για να είναι πιο αποδοτικά! Αρχίζει ο συμψηφισμός (takas) χριστιανικών ακινήτων με ακίνητα Μουσουλμανικών Βακουφιών.

Ο Νόμος 5737 (του 27/2/2008) και η εγκύκλιος της 27/9/2012, έρχονται να εξαλείψουν τις εν λόγω αδικίες και αρχίζουν να επιστρέφονται τα ακίνητα που φιλοξενούσαν τα ιδρύματα. Όμως κωλυσιεργούν σ’ ότι αφορά τα ακίνητα που επιφέρουν έσοδα στα ιδρύματα. Εδώ αρχίζει το δεύτερο θέατρο του παραλόγου, που δεν έχει σημειωθεί από κανέναν δημοσιογράφο ή ιθύνοντα των ιδρυμάτων. Συγκεκριμένα:
Βάσει αρθ. 7 τα ακίνητα που πέρα των 10 ετών δεν διευθύνονται από κοινοτική διεύθυνση (vakıf yönetımi, yöneticisi) ή είναι σε κατάσταση mazbut παραμένουν στην κυριότητα της ΓΔΒ (δηλαδή αυτά που μας λήστεψαν, έπρεπε να τα διευθύνουμε;)

Βάσει αρθ. 14, με την αίτηση της κοινοτικής διοίκησης, ακίνητο που φιλοξενεί κάποια δραστηριότητα ενός ιδρύματος βάσει του vakfiye, μπορεί να αλλαχθεί με απόφαση του Βακουφικού Συμβουλίου (Vakıflar Meclisi). Άρα εάν ένα σχολείο θέλουμε να το επινοικιάσουμε θα αποφανθεί το Βακουφικό Συμβούλιο, όμως εάν θέλουμε να το μετατρέψουμε ξανά σε σχολείο απαιτείται ξανά απόφαση Βακουφικού Συμβουλίου! Και βάσει αρθ.15, εάν δεν μπορεί να γίνει η μετατροπή, το Συμβούλιο μπορεί να αποφανθεί την ρευστοποίηση του ακινήτου υπέρ του ιδρύματος! Δηλαδή ίδρυμα με μεγάλο ταμείο χωρίς χώρο λειτουργίας. Εάν δε, υπάρξει εκποίηση (για οποιοδήποτε λόγο) βάσει αρθ. 27 τα ακίνητα του ιδρύματος παραχωρούνται στην ΓΔΒ, ενώ τα υπόλοιπα αγαθά στου ιδίου είδους Βακούφια. Δηλαδή εάν χρειαστεί να εκποιηθεί ένα μη Μουσουλμανικό Βακούφι (Cemaat vakfı), ναι μεν όποια κεφάλαια και/ή σκεύη που διαθέτει θα μεταφερθούν σ’ άλλο μη Μουσουλμανικό Βακούφι, πλην ακινήτων που θα κρατικοποιηθούν.

Βάσει άρθ. 29 του κανονισμού, εάν το κεφάλαιο ή ο κύκλος εργασιών είναι στα αντίστοιχα μεγέθη που ορίζει το Εμπορικό Δίκαιο, τα Βακούφια είναι αναγκασμένα να τηρούν βιβλία τρίτης κατηγορίας. Άρα τίθεται άμεσα το ζήτημα αξιολόγησης των ιστορικών ακινήτων (όπως το Ζωγράφειο Λύκειο, η Μεγάλη του Γένους Σχολή, η Αστική Σχολή της Χαλκηδόνας κ.ο.κ). Βάσει αρθ. 24 του Νόμου τα εν λόγω ακίνητα πρέπει να ασφαλίζονται επ’ ονόματι της ΓΔΒ με έξοδα του ιδρύματος. Παράλληλα τα ιδρύματα καλούνται να επιδώσουν το 5% του καθαρού κέρδους τους στην ΓΔΒ (αρθ. 22 κανονισμού λειτουργίας), ως ελεγκτικά έξοδα. Τα υπόλοιπα έσοδα απαλλάσσονται από φόρους μόνο κατόπιν έγκρισης της ΓΔΒ. Δηλαδή εάν άρει οποτεδήποτε την σχετική έγκριση, τα ιδρύματα θα είναι φορολογικά υπόχρεα. Βάσει αρθ. 27, εάν κάποιο ίδρυμα δεν είναι σε θέση να καταβάλει τους φόρους, τα ακίνητα περνούν στην κυριότητα της ΓΔΒ.

Όλα τα Βακούφια υπόκεινται σ’ έλεγχο από τους ελεγκτές της ΓΔΒ. Σε περίπτωση που παραβιαστούν άρθρα του Εμπορικού ή Αστικού Κώδικα, το ίδρυμα υπόκειται σε χρηματικό πρόστιμο (άρθ. 123 – 129 της εγκυκλίου). Εάν κάποιο ίδρυμα τιμωρηθεί πάνω από δύο φορές με χρηματικό πρόστιμο, υπόκειται σε εκποίηση (μ’ όλα τα επακόλουθα που αναφέραμε).
Χωρίς να μακρηγορήσουμε, με μία πρόχειρη ανάγνωση των σχετικών άρθρων, διαπιστώνουμε ότι με μία κακόβουλη εφαρμογή του νέου νόμου άνετα μπορούν να εκποιηθούν τα ακίνητα των ιδρυμάτων. Έτσι χωρίς έσοδα θα χαθούν και τα ίδια τα ακίνητα που παρέχουν κοινοτικές υπηρεσίες (εκπαίδευση, νοσηλεία κ.ά).

Κλείνοντας
Το μοναδικό ευχάριστο είναι ότι οι Οικουμενική Ομοσπονδία των Κωνσταντινουπολιτών, έχει αποκτήσει φωνή στα Ηνωμένα Έθνη (από τις 7/2/2012) και στις Βρυξέλες. Το παράλογο είναι ότι οι ιθύνοντες των Ιδρυμάτων στην Κωνσταντινούπολη παρασυρόμενοι από τις θετικές προσεγγίσεις της κυβέρνησης του AK Parti, άρχισαν να επινοικιάζουν σχολικά κτίρια σε ιδιώτες με μακράς διάρκειας συμβόλαια, και είναι άγνωστο στην ημερομηνία λήξης των συμβολαίων, ποιος θα διαχειρίζεται τους νόμους που ψηλαφίσαμε. Βέβαια καλό θα ήταν να καταβληθούν προσπάθειες για ποιοτική εκπαίδευση στα σχολεία μας παρά δια μέσου σχολικών κτηρίων να καταβάλλονται προσπάθειες απόκτησης θετικού ταμείου. Εξ άλλου βλέποντας την Ελλάδα θα έχουν διαπιστώσει ότι η ευημερία από την φτώχεια απέχει μόνο δύο κυβερνητικές αποφάσεις.

Σημειώσεις
[1] Στις 28/11/2008 η Ευρωβουλή αποφάσισε την τιμωρία «εχθρικών αντιδράσεων» κατά των ξένων και των ρατσιστικών συμπεριφορών. Ζήτησε την εναρμόνιση των Συνταγμάτων και των Νόμων των κρατών μελών της Ε.Ε.

[2] Ο νέος νόμος περί «ξένων ταξιδιωτών και ξένων που παραμένουν στην Τουρκία» (Ν.5683) αρχίζει να ισχύει από 1/2/2012.

[3] Η εφημερίδα των Αρμενίων της Κωνσταντινούπολης, της οποίας ο δολοφονηθείς δημοσιογράφος Χιράντ Ντινκ ήταν αρχισυντάκτης και εκδότης.

[4]Κοίτα 23/1/2012 ηλεκτρονική εφημερίδα Bianet, συντάκτης Ekin Karaca, άρθρο ‘Sakıncalı’ AGOS. Στην δικτυακή αναζήτηση ή στην σχετική έκκληση δεν εμφανίζεται η αντίστοιχη ιστοσελίδα της Εφημερίδας στους σχολικούς Η/Υ.

[5] Όπως, Engin Ardınç της εφημερίδα Sabah, Baskın Oran από Radikal, Ayşe Hür από Hrıstiyan Gazete κ.ά.

[6] Κοίτα άρθρο Β. Κυρατζόπουλος Ο Πολίτης τεύχη 527,528,529, «Πώς και πότε η Θεοδοσιούπολη έγινε Erzerum και η Κωνσταντινούπολη İstanbul, όπως στα ηλεκτρονικά μέσα: www.andibaro.gr/node/2795 , www.elzoni .gr/html/ent/339/ent.8339.asp , επίσης κοίτα sir Βασίλειος Μαρκεζίνης, Η Ελλάδα των κρίσεων, εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 2011.

[7] Περιοδικό Χρονικά τομ. 34, αρ.φυλ. 234, σελ.3 άρθρο της Κερασιάς Μαλαγιώργη.

[8] Κοίτα Baskın Oran, Türkiyeli Gayrimüslimler üzerine, İletişim, Κων/πολη 2011, Türkiye ve Ortadoğu Forumu Vakfı (ίδρυμα ιστορικής μελέτης Τουρκίας και Μ. Ανατολής), ομάδα συγγραφέων, Resmi Tarih Araştırmaları, Άγκυρα 2010 - , Envali Metruke olayı, Nevzat Onaran Belge κ.ά.

[9] Αυτά μπορούσαν να είναι, σχολεία, νοσοκομεία, ορφανοτροφεία, αγιάσματα (πηγές πόσιμου νερού), κέντρα απελευθέρωσης αιχμαλώτων, θυμάτων απαγωγής και δημεύσεων, συσσίτια, μορφωτικά κέντρα κ.ά. Στο Οθωμανικό κράτος τα εν λόγω ιδρύματα λειτουργούσαν αναγκαστικά κάτω από κάποιο θρησκευτικό χώρο.

[10] Κοίτα ρεπορτάζ του Sedat Gülmez, περιοδικό Aksiyon στις 9/1/2012.