Διαχείριση κρίσης και αποφάσεις
Του Χρήστου Ιακώβου
Διευθυντής του Κυπριακού Κέντρου Μελετών
Η εκτεταμένη χρήση ανεκδότου αρχειακού υλικού σε ένα βιβλίο για την παρουσίαση μίας περιπτωσιολογικής κρίσης αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο για τη συνακόλουθη επαλήθευση, μέσα από αυτή, των θεωρητικών συμπερασμάτων από τους μελετητές που αναλύουν την εξωτερική πολιτική και την λήψη αποφάσεων. Το προσφάτως εκδοθέν βιβλίο των δημοσιογράφων Μιχάλη Ιγνατίου και Αθανασίου Έλλις, «Ίμια: Τα Απόρρητα Τηλεγραφήματα των Αμερικανών» (Εκδόσεις Λιβάνη, 2009), εμπίπτει σε αυτή την κατηγορία.
Τα απόρρητα έγγραφα του Αμερικανικού υπουργείου εξωτερικών, που έρχονται για πρώτη φορά στο φως, αποκαλύπτουν μία αλυσίδα διαπραγματεύσεων, συμβατικής διπλωματίας, μεταξύ Αμερικανών αξιωματούχων και αξιωματούχων εξ αμφοτέρων των εμπλεκομένων μερών (Ελλάδος-Τουρκίας) κατά τη διάρκεια της κρίσης. Τα έγγραφα είναι ιδιαιτέρως αποκαλυπτικά της δέσμευσης που έλαβε ο τότε υπουργός εξωτερικών της Ελλάδος, Θεόδωρος Πάγκαλος, υποχωρώντας στις πρώτες πιέσεις των Αμερικανών για την απόσυρση της Ελληνικής σημαίας από τα Ίμια, στο πρώτο μάλιστα στάδιο της διαπραγμάτευσης το βράδυ της 30ης Ιανουαρίου 1996 («Οι ισχυροί άνεμοι θα καταστρέψουν τη σημαία και η Ελλάδα δεν θα την αντικαταστήσει»). Ήταν η πρώτη Ελληνική υποχώρηση σε μία σειρά άλλων που έγιναν, προκειμένου οι Αμερικανοί, ως διαμεσολαβητές, να διαχειριστούν διπλωματικώς την κρίση η οποία οδήγησε τελικά σε απεμπλοκή αλλά ταυτοχρόνως δημιούργησε τις «γκρίζες ζώνες» στο Αιγαίο.
Τα τελευταία πενήντα χρόνια, η εξέλιξη των θεωριών λήψης αποφάσεων οδήγησε στη διατύπωση διαφόρων μεθοδολογικών προτάσεων ανάλυσης εξωτερικής πολιτικής. Η πλέον διαδεδομένη, αυτή της ορθολογικής ανάλυσης, θεωρεί π.χ. συγκεκριμένες προϋποθέσεις για τη λήψη αποφάσεων ως δεδομένες και έχει ως αφετηρία το ότι στα γεγονότα υπάρχει απόλυτος τάξη, η οποία δεν είναι εύκολο να διαπεραστεί. Χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της μεθόδου είναι ο ορθολογισμός ο οποίος βασίζεται στην ορθή ή εσφαλμένη αντίληψη στην τελική λήψη αποφάσεων. Οι αντιλήψεις προσδιορίζουν τη συμπεριφορά και τον προσανατολισμό στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, οι οποίες εξαρτώνται από ποικίλους παράγοντες. Ένας μεγάλος αριθμός εσφαλμένων αντιλήψεων καταστρέφουν την εικόνα που έχει κάποιος για τα πράγματα και θέτουν όρια στον ορθολογισμό κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων στην εξωτερική πολιτική.
Μέσα από το βιβλίο μπορεί κάποιος εύκολα να καταλάβει τη διάκριση μεταξύ ατομικής και συλλογικής απόφασης. Η ορθολογική επιλογή που αφορά τόσο τη συλλογική όσο και την ατομική απόφαση έχει χαρακτηριστικό γνώρισμα το πλέγμα αλληλεπιδράσεων, μέσω του οποίου είναι δυνατόν να δημιουργηθούν εξαρτήσεις. Στην περίπτωση αυτή, οι τομείς άσκησης επιρροής που προσδιορίζουν τις αποφάσεις μπορεί να χαρακτηρίζουν το ενδοκρατικό περιβάλλον, το εξωτερικό περιβάλλον και το σύστημα αποφάσεων εξωτερικής πολιτικής. Στην κρίση των Ιμίων, έπαιξαν σημαντικό ρόλο το ότι ο Σημίτης α) ήταν νέος στην πρωθυπουργία, β) δεν είχε στρατηγικό σχέδιο διαχείρισης της κρίσης και πίστευε ότι η Ελλάδα έπρεπε, πάση θυσία, να απεμπλακεί, άρα δεν είχε άλλες στρατηγικές επιλογές εκτός από την εύσχημη υποχώρηση και γ) θεωρούσε εκ των προτέρων ότι έπρεπε να μην δυσαρεστήσει τους Αμερικανούς, χωρίς καν οποιαδήποτε προσπάθεια να το αποκρύψει, τουλάχιστον για διαπραγματευτικούς σκοπούς. Αυτά τα δεδομένα τελεολογικά οδήγησαν τη διαχείριση της κρίσης από Ελληνικής πλευράς σε παθητικότητα, έλλειψη συνοχής μεταξύ δημοσίων δηλώσεων και διπλωματικών χειρισμών, αναποτελεσματικότητα και, το χειρότερο, σε συρρίκνωση στόχων.
Από την στιγμή που Σημίτης και Πάγκαλος, παρά τις διαφωνίες του υπουργού άμυνας, Γερασίμου Αρσένη, και του αρχηγού των ενόπλων δυνάμεων, ναυάρχου Λυμπέρη, έγιναν προβλέψιμοι ως προς τις επιλογές τους, απώλεσαν ένα σοβαρό πλεονέκτημα στην τακτική της διπλωματικής διαπραγμάτευσης με τους Αμερικανούς και κατέστησαν εαυτούς επιρρεπείς σε υποχωρήσεις. Στην ορθολογική ανάλυση, αυτές είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες οι λαμβάνοντες τις αποφάσεις δεν ενεργούν με βάση τον αντικειμενικό κόσμο που τους περιβάλλει αλλά με βάση τις προσωπικές τους αντιλήψεις, το δικό τους σύστημα πεποιθήσεων (belief system) και τις δικές τους εκτιμήσεις. Με άλλα λόγια μεταξύ της απόφασης και των εισερχομένων πληροφοριών, κατά τη διαχείριση μίας κρίσης, παρεμβάλλεται το σύστημα πεποιθήσεων που μετασχηματίζει τους αρχικούς στόχους και μπορεί να οδηγήσει τον αποφασίζοντα σε εσφαλμένη τελική επιλογή σύμφωνα με την οποία δεν εκτιμώνται ορθώς οι στόχοι και οι ανάγκες της εξωτερικής πολιτικής.
Θεωρώ ότι το αρχειακό υλικό που περιλαμβάνεται στο βιβλίο θα συμβάλει σημαντικά στην προσπάθεια ανάλυσης και συστηματοποίησης της δυναμικής σχετικά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων στην κρίση των Ιμίων. Επιπλέον, η δημοσιογραφική παρουσίαση των γεγονότων στη διαπραγμάτευση του θέματος μπορεί να προσφέρει ένα ευχάριστο ανάγνωσμα σε όποιον επιθυμεί να σχηματίσει εικόνα από μία συγκεκριμένη αμερικανική οπτική γωνία και να προβληματιστεί γύρω από το κλασικό ερώτημα στην ανάλυση εξωτερικής πολιτικής και διαχείρισης κρίσεων: «πως θα πρέπει οι πολίτες να κατανοούν τη διαδικασία λήψεως αποφάσεων από τις κυβερνήσεις τους σε κρίσιμες περιόδους».
Τη στιγμή που κάποιοι άλλοι ήσαν πεπεισμένοι ότι το υπέρτατο καθήκον προς την Πατρίδα είναι το να δώσουν «οικειοθελώς» και τη ζωή τους ακόμα, οι πολιτικά υπεύθυνοι ήσαν, το λιγότερο, κατώτεροι των περιστάσεων.
ΑπάντησηΔιαγραφήΈζησα από πρώτο χέρι την όλη υπόθεση, ως Διοικητής Μονάδος. Ουδείς και το τονίζω πάλι, ουδείς Αξιωματικός – Υπαξιωματικός – Στρατιώτης μου, αλλά και έφεδρος που παρουσιάσθηκε τη νύχτα εκείνη, λιποψύχησε. Αντιθέτως, όλοι εργάσθηκαν πέραν των δυνατοτήτων τους. Κανείς μας δεν σκέφτηκε οικογένεια, γνωστούς και φίλους. Όλοι, χωρίς καμία εξαίρεση, στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων. Είμαστε πεπεισμένοι ότι, εάν χρειαζόταν, θα δίναμε χαμογελαστοί και τη ζωή μας ακόμα για το «πανί που θα κατέστρεφαν οι άνεμοι και δεν θα το αντικαθιστούσαμε», όπως είχε δεσμευτεί ο κ. Πάγκαλος.
Και τώρα που φτάσαμε; Δείτε την εκπομπή του κ. Χαρδαβέλα για τα Ίμια και …..κλάψτε. Κλάψτε για όσα έγιναν, αλλά και για όσα θα γίνουν. Η σταθερή τουρκική εξωτερική πολιτική, ανεξαρτήτως κυβερνήσεων που εναλλάσσονται στην εξουσία, παραμένει ίδια, σταθερή και απαράλλαχτη. Η δική μας; Μα, μήπως δεν έχουμε εξωτερική πολιτική; Μήπως όμως έχουμε εσωτερική πολιτική, πολιτική για την παιδεία, την υγεία, την εργασία κ.λπ.;
Ζητώ ταπεινά συγνώμη, εάν σας πίκρανα, αλλά αυτή είναι η αλήθεια, ανεξαρτήτως των κυβερνήσεων ΠΑΣΟΚ ή ΝΔ, που εναλλάσσονται στην εξουσία.
Αλήθεια όταν ρωτήθηκε ο αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων ναύαρχος Λυμπέρης τί προτείνει, για την περίπτωση των Ιμίων, από τον πρωθυπουργό Κώστα Σημίτη, εκείνος τί απήντησε?
ΑπάντησηΔιαγραφήΓιατί ο κάθε πρωθυπουργός δεν μπορεί να είναι και αρχιστράτηγος. Γι αυτό έχει και τον αρχηγό των ενόπλων δυνάμεων δίπλα του για να του προτείνει. Τί του πρότεινε λοιπόν? Ξέρει κανείς?? Αχ Στρατηγέ μου κ. Καρύγιαννη, μακάρι να ήταν έτσι στρογγυλά τα πράγματα όπως τα λέτε. Γιατί εγώ έχω την αίσθηση ότι ο Λυμπέρης πετάει το μπαλάκι στο Σημίτη και ο Σημίτης στον Λυμπέρη σχετικά με το ποιος έφταιγε???
Γιατί ναι μεν ο πρωθυπουργός αποφασίζει αλλά ο αρμόδιος αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων προτείνει τα πιθανά σχέδια για να αποφασίσει ο πρωθυπουργός ....
Το σχόλιό μου αφορούσε την εμπειρία μου σχετικά με το πώς αντέδρασαν οι υφιστάμενοι / συμμαχητές μου. Ακροθιγώς έθιξα τις πολιτικές ευθύνες. Από τις 3 εκπομπές του κ. Χαρδαβέλα, δεν διευκρινίζεται ακριβώς ο ρόλος του τότε Αρχιστρατήγου – Αρχηγού ΓΕΕΘΑ Ναυάρχου κ. Λυμπέρη, ο οποίος, σημειωτέον, ήταν κομματικό στέλεχος πριν αναλάβει τα αξιώματά του.
ΑπάντησηΔιαγραφήΕν κατακλείδι, εμείς που ήμασταν εκεί και γνωρίζουμε τα γεγονότα από πρώτο χέρι, θεωρούμε ότι προδοθήκαμε. Ήμασταν όλοι έτοιμοι να πεθάνουμε και ουσιαστικά ηττηθήκαμε χωρίς μάχη και είχαμε και νεκρούς τους 3 πιλότους μας.
Πάντως, κ. Θεοφύλου, μας δόθηκε αργότερα η ευκαιρία, με την προσάραξη της Φρεγάτας "Γιαβούζ" η οποία είχε προσαράξει σε αβαθή ύδατα στην περιοχή Αμμόγλωσσα της Κω. Την αποκόλλησή της όμως, στην οποία είχε επιβιβασθεί αξιωματικός του ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού ως σύνδεσμος, ανέλαβαν τρία ρυμουλκά που βρέθηκαν «ταχύτατα» στην περιοχή και δύτες του Πολεμικού μας Ναυτικού. Το ατύχημα αυτό ήταν σοβαρό πλήγμα για το τουρκικό Πολεμικό Ναυτικό. Ταυτόχρονα όμως προσφερόταν και για άμεση αξιοποίηση από την ελληνική πλευρά. Ουδέν απολύτως όμως έγινε, ίσως διότι …οι εντολές κάποιων …ήταν να λήξει ταχύτατα το θέμα αυτό.
Για τη κρίση των Ιμίων, ο Σάββας Καλεντερίδης γράφει σχετικά στο βιβλίο του "Παράδοση Οτζαλάν - Η ώρα της αλήθειας":
ΑπάντησηΔιαγραφή"Απ' ό,τι είμαι σε θέση να γνωρίζω, όταν άρχισε να ανεβαίνει η ένταση στα Ίμια, οι Τούρκοι στρατηγοί είχαν συσκεφθεί στο τουρκικό επιτελείο και είχαν προβεί στην εκτίμηση ότι υπό τις συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την περίοδο, οι ίδιοι ήσαν εντελώς ανέτοιμοι να χειριστούν στρατιωτικά μια κρίση και οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις δεν ήταν σε θέση να διεξάγουν έναν ελληνοτουρκικό πόλεμο. Θα ήταν ολοκληρωτική καταστροφή γι' αυτούς. Από την άλλη πλευρά, αν ήθελαν να θέσουν θέμα αμφισβητούμενων νησιών, είχαν μια σειρά από άλλα νησιά να το κάνουν. Τα Ίμια ήσαν τα πλέον ακατάλληλα, αφού η Τουρκία τα είχε παραχωρήσει με συμφωνία στην Ιταλία και αυτή με τη σειρά της, τα παραχώρησε πάλι με συμφωνία στην Ελλάδα. Αυτός είναι και ο λόγος που λίγες μέρες μετά ο Τούρκος αρχηγός ΓΕΕΘΑ, Ισμαήλ Χακκί Καράνταϊ, αναφερόμενος στην κρίση των Ιμίων, δήλωνε: "Ήταν ένα στρατηγικό λάθος".
Ο Σημίτης, πρωθυπουργός δύο ημερών, χωρίς ψήφο εμπιστοσύνης, δεν κατάφερε να χειριστεί αποτελεσματικά την κρίση και στην ουσία κρεμόταν από τις διαθέσεις των Αμερικανών. Από τη μια μεριά η Τουρκία, η οποία παρόλο που ήταν σε μειονεκτική θέση από πλευράς συσχετισμού δυνάμεων στην περιοχή, έθετε προκλητικά τελεσίγραφα προς την Ελλάδα με την απειλή βίας, και από την άλλη ένας άπειρος πρωθυπουργός, που δεν είχε λάβει ψήφο εμπιστοσύνης. Ας δούμε όμως την κατάσταση.
Στα Ίμια ήμασταν σαφώς σε πλεονεκτική θέση, αφού, αφ' ενός μεν είχαμε με το μέρος μας το διεθνές δίκαιο και αφ' ετέρου ο συσχετισμός των ναυτικών δυνάμεων που είχαν καταπλεύσει στην περιοχή ήταν υπέρ ημών. Στην περιοχή, αλλά και σε ολόκληρο το Αιγαίο ο ελληνικός στόλος κυριαρχούσε. Στον Έβρο ήμασταν απολύτως ασφαλείς και σε σαφώς πλεονεκτική θέση, αφού γνωρίζαμε ότι οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κινήσουν ούτε ένα άρμα, λόγω των παρατεταμένων βροχοπτώσεων, που είχαν καταστήσει όλα τα δρομολόγια των αρμάτων αδιάβατα. Την ίδια στιγμή όλες οι μονάδες του ελληνικού Δ΄ Σώματος Στρατού είχαν κινητοποιηθεί άμεσα και βρίσκονταν έγκαιρα στις θέσεις που προβλέπουν τα σχέδια, σε ποσοστό 100%.Σε επίπεδο προετοιμασίας και κινητοποίησης κρατικών μηχανισμών, ήμασταν μερικές μέρες μπροστά από τους Τούρκους, λόγω της διακλαδικής άσκησης "Αλέξανδρος - 96", που ήταν σε εξέλιξη. Από την άλλη πλευρά, τα δύο από τα τέσσερα αρματαγωγά των Τούρκων ήσαν εκτός ενεργείας για διάφορους λόγους, άρα οι Τούρκοι δε μπορούσαν να πραγματοποιήσουν αμφίβια επιχείρηση μεγάλης κλίμακας. Δεν μπορούσαν να κάνουν πόλεμο δηλαδή.
Και ενώ η Ελλάδα είχε το πλεονέκτημα σε επίπεδο στρατιωτικής δύναμης, δεχόταν από την Τουρκία προκλητικά τελεσίγραφα με την απειλή χρήσης βίας. Και αντί να διαπραγματευτεί πολιτικά την υπεροχή που είχε σε στρατιωτικό επίπεδο, τελικά, υποχώρησε. Τι να πεις! Κανείς δε θέλει πόλεμο, αλλά και κανείς δεν μπορεί να ακυρώνει την υπόσταση και τις βασικές αρχές λειτουργίας ενός κράτους. Και όταν ένα άλλο κράτος προσπαθεί να σου αποσπάσει πολιτικά οφέλη με απειλή χρήσης βίας, δεν υποχωρείς άτακτα, τη στιγμή μάλιστα που έχεις και το πλεονέκτημα στον τομέα αυτό.
Ανεξάρτητα με το ποιος και γιατί προκάλεσε την κρίση, τα Ίμια ήταν μια ευκαιρία να πάρουν οι Τούρκοι ένα ιστορικό μάθημα και να συμμορφωθούν με αυτά που επιβάλλει η διεθνής νομιμότητα και ο πολιτισμένος κόσμος. Και δεν υπονοώ φυσικά τον πόλεμο, αλλά τη σωστή διαχείριση της κρίσης, που θα ξεγύμνωνε τις αδυναμίες της Άγκυρας, που ήταν πολλές. Όλα αυτά όμως δεν μπορούσε να τα δει και να τα αξιολογήσει η νεοσύστατη κυβέρνηση και ο άπειρος, χωρίς ψήφο εμπιστοσύνης, πρωθυπουργός. Δεν μπόρεσε να δει την Ελλάδα και την ιστορία της και εξέλαβε τα γεγονότα ως μια συνωμοσία εναντίον του. Είδε το δένδρο και δεν είδε το δάσος."
@Γ.Καρύγιαννης
ΑπάντησηΔιαγραφήΣτρατηγέ μου θεωρώ τουλάχιστον ατυχή την αναφορά σας στον Ναύαρχο Λυμπέρη ότι ήταν κομματικό στέλεχος.Δηλαδή αυτό σημαίνει ότι η κύρια ιδιότητά του που ήταν αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων, ακυρωνόταν από την ιδιότητα του κομματικού στελέχους; Ότι δεν ανήκε στη στρατιωτική οικογένεια, ότι δεν ήταν νόμιμος αρχηγός αφού επελέγη από τη νόμιμα εκλεγμένη πολιτική ηγεσία; Ο Λυμπέρης όπως και σεις ανήκετε στην στρατιωτική οικογένεια και ότι κάνετε πιστώνεται ή χρεώνεται στο στρατό.
Όπως και οι επίορκοι συνταγματάρχες που δεν ήταν κομματικά στελέχη, αλλά αλυσσόδεσαν την Ελλάδα και αιματοκύλισαν την Κύπρο, ήταν στρατιωτικοί και οι πράξεις τους χρεώνονται στην στρατιωτική οικογένεια. Με τον ίδιο τρόπο εξαίρετες πράξεις στρατιωτικών πιστώνονται επίσης στην στρατιωτική οικογένεια. Αφήστε λοιπόν τα περί κομματικών στελεχών, γιατί αν χρησιμοποιήσουμε αυτά τα κριτήρια θα πάμε μακριά... Άλλωστε είναι απολύτως νόμιμο σε μια δημοκρατία να είναι ένας στρατιωτικός μέλος ενός κόμματος. Άλλο αν στο παρακράτος του γερο Καραμανλή είχαμε φάκελλο επειδή διαβάζαμε την τάδε εφημερίδα και οι δημοκρατικοί στρατιωτικοί εδιώκοντο απηνώς, ενώ οι ευρισκόμενοι στο πλευρό του τότε παρακράτους, "σουλτάνευαν" στο στρατό και μέσα από αυτούς προέκυψαν οι Παπαδόπουλοι και οι Ιωαννίδηδες και όλα τα φρούτα της παράνοιας. Σ' αυτό το κλίμα του φόβου της εποχής βασίστηκε η αντίληψη μακριά από τα κόμματα. Όμως ο κάθε στρατιωτικός, εφ' όσον ενεργεί σύμφωνα με το σύνταγμα και του νόμους του κράτους μπορεί να είναι μέλος σε όποιο κόμμα θέλει.
Επιστρέφω λοιπόν στον Λυμπέρη και σαν πολίτης διερωτώμαι: Η χώρα μπορεί να μη χρειαστεί ποτέ την πρόταση του αρχηγού ενόπλων δυνάμεων για τό τι πρέπει να γίνει σε μια κατάσταση όπως των Ιμίων και μακάρι να έχουμε πάντα ειρήνη. Αλλά αν μια φορά την χρειαστεί, να μην την έχει; Τότε τι τα χρειάζεται τα λιλιά και τα παράσημα και τι χρειάζεται η θέση που κατέχει;
Ο στρατιωτικός Στρατηγέ μου κρίνεται ως στρατιωτικός και όχι ως κομματικό στέλεχος. Λέτε πως οι πολιτικά υπεύθυνοι ήσαν κατώτεροι των περιστάσεων και πράγματι ήταν, αν και, όταν τελειώσει ο χορός, τότε όλοι ξερουν πως έπρεπε να χορευτεί...Αλλά η στρατιωτική ηγεσία δεν είχε ευθύνη; Έίναι βολικό να τα φορτώνουμε όλα στους πολιτικούς, αλλά η εντιμότητα του στρατιωτικού επιβάλλει είτε να βγει και να πει , ότι ανέλαβα τις ευθύνες μου και πρότεινα ξεκάθαρα αυτές τις προτάσεις στο πρωθυπουργό για τη διαχείριση της κρίσης, είτε να βγει και να πει, ότι κι εγώ υπήρξα κατώτερος των περιστάσεων. Ή να το πουν οι συνάδελφοί του. Όχι να μας λέτε ότι υπήρξε κομματικό στέλεχος του Πασοκ. Αν ήταν δηλαδή άλλου κόμματος στέλεχος, θα ήταν ικανός; Αστεία πράγματα. Ο στρατιωτικός είναι πρώτα απ' όλα στρατιωτικός, γιατί έτσι το θέλησε ο ίδιος και γιατί έτσι εκπαιδεύτηκε. Το τι πιστεύει πολιτικά είναι άλλο θέμα. Δηλαδή αν ο Λυμπέρης που είναι δυσαρεστημένος με το Πασόκ, πάει τώρα και γίνει στέλεχος της Ν.Δ. θα γίνει καλύτερος στρατιωτικός; Γι αυτό σας λέω ότι αυτού του είδους τα κριτήρια είναι για τα σκουπίδια. Οι στρατιωτική ηγεσία λοιπόν είναι συνυπεύθυνη με τον τότε πρωθυπουργό. Αυτή είναι η ουσία. Όλα τα άλλα είναι στρατιωτικό κρυφτούλι...
@Geopolitics Blogger
ΑπάντησηΔιαγραφήΣας ευχαριστώ για την καλωσύνη που είχατε να παραθέσετε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του κ. Καλεντερίδη για να διαφωτίσετε τα πράγματα.
Όμως, ο κ. Καλεντερίδης είναι στρατιωτικός και η επιείκια που δείχνει στην πολιτική ηγεσία, προφανώς τη δείχνει λόγω ενοχικών συνδρόμων για τις ευθύνες της στρατωτικής ηγεσίας, τις οποίες παραλείπει να αναφέρει.
Σε μια Δημοκρατία που λειτουργεί, ο κάθε φορέας έχει τις ευθύνες του. Μικρές ή μεγάλες, τις έχει.