Uncivil Society

Stephen Kotkin
Uncivil Society
Modern Library, 2009


Του Serge Schmemann
The New York Times Book Review


Όταν το Τείχος του Βερολίνου έπεσε πριν από περίπου 20 χρόνια, ένας Γερμανός φίλος μου έκανε μια, αν μη τι άλλο, πρωτότυπη παρατήρηση: Οι κομμουνιστές είναι αυτοί που έριξαν το τείχος για τον ίδιο λόγο που το έκτισαν 28 χρόνια νωρίτερα – για να κρατήσει τους Γερμανούς της Ανατολής μακριά από τη Δύση.

Απελπισμένοι οι Γερμανοί ηγέτες αποφάνθηκαν ότι: Εάν αφήσουμε τους ανθρώπους να επισκέπτονται κατά καιρούς τη Δύση, τότε μπορεί να μην επιθυμούν πλέον να εγκαταλείψουν την Ανατολή. Ο άνθρωπος που όρισαν για να ανακοινώσει στους Γερμανούς πολίτες τους νέους κανονισμούς στις 9 Νοεμβρίου, 1989 δεν το έπραξε με ακριβή τρόπο και έδωσε την εντύπωση ότι το Τείχος είχε πέσει για τα καλά και ότι οι πύλες είχαν ανοίξει για όλους. Αμέσως, Βερολινέζοι της Ανατολής έσπευσαν να περάσουν στην απέναντι πλευρά. Ένας τρομαγμένος αστυνομικός, από αμηχανία άνοιξε την πύλη και τα υπόλοιπα ανήκουν στην ιστορία.

Ήταν μια στιγμή έντονης χαράς. Σήμερα, χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για να θυμηθεί κάποιος πόσο αυθόρμητο και αναπάντεχο ήταν το γεγονός της Πτώσης του Τείχους για τον απλό άνθρωπο και πόσο ύπουλα ήταν τα κίνητρα. Οι άνθρωποι που δούλευαν στα διάφορα σημεία ελέγχου δεν ήταν υπό την ηγεσία κάποιων γενναίων μαχητών της ελευθερίας, ούτε οραματιστών που ήθελαν το καλό του κόσμου. Η Πτώση του Τείχους του Βερολίνου είχε να κάνει περισσότερο με το γεγονός ότι οι «σκληροί» κομμουνιστές είχαν εξαντληθεί.



Αυτά, εν συντομία, προκύπτουν από τη σύνοψη αυτής της υπέροχης, πρωτότυπης και πολυαναμενόμενης μελέτης για τη διάλυση των κομμουνιστικών συστημάτων στο σύνολο της σοβιετικής αυτοκρατορίας το 1989. Δεν ήταν μεγάλη νίκη της «κοινωνίας των πολιτών» (civil society), όπως την ονομάζουν σήμερα οργανώσεις και κινήματα εκτός των δομών του κράτους, αλλά ήταν μάλλον η κατάρρευση της «απολίτιστης κοινωνίας» (uncivil society), όπως την αποκαλεί ο Stephen Kotkin, της κοινωνίας των γραφειοκρατών, των δήθεν ιδεολόγων, των πολιτικών, των διευθυντικών στελεχών και άλλων μελών της κομουνιστικής ελίτ που έλεγχαν τις χώρες του σοβιετικού μπλοκ, σε συνεργασία με το Κρεμλίνο.

«Ήταν η ίδια η ‘απολίτιστη κοινωνία’ που γκρέμισε το δικό της δημιούργημα, το δικό της σύστημα» γράφει ο Kotkin. Ο συγγραφέας είναι εξοπλισμένος με τις κατάλληλες πληροφορίες για να κρίνει (ή να κατακρίνει) τα γεγονότα που συνέβαλαν στην Πτώση του 1989. Ο όρος «uncivil society» γεννήθηκε μέσα από ένα μεταπτυχιακό σεμινάριο του Kotkin στο Πρίνστον, σε συνεργασία με τον Jan T. Gross, έναν Πολωνό ιστορικό, γνωστό για τις μελέτες που έχει δημοσιεύσει για το αντισημιτισμό στην Πολωνία.

Σαν φράση, η «uncivil society» μπορεί να είναι δυσνόητη ή/και παρεξηγημένη, ωστόσο, καταδεικνύει και αναλύει τον τρόπο με τον οποίο κομουνιστικά καθεστώτα κατέρρευσαν σε τρία κράτη της Ανατολικής Ευρώπης – στην Ανατολική Γερμανία, την Πολωνία και τη Ρουμανία. Κάθε κράτος είχε τις δικές του πολιτικές συνθήκες και τη δική του ιστορία: Η Ανατολική Γερμανία είχε την καλύτερη οικονομία σε ολόκληρο το σοβιετικό μπλοκ, αλλά, όπως αναφέρει ο συγγραφέας, «θεωρείτο κατώτερης τάξης σε έναν κόσμο που είχε ήδη μια πρώτης τάξεως Γερμανία». Ο Ρουμάνος Νικολάε Τσαουσέσκου λατρεύτηκε στη Δύση διότι κατάφερε να διώξει τους Σοβιετικούς, αλλά απέκτησε μια βάρβαρη προσωπικότητα που κατέληξε να γίνει ο μόνος ηγέτης που έχει εκτελεστεί. Τέλος, η Πολωνία ήταν η μεγάλη εξαίρεση – το κράτος που ο Μαρξ αποκαλούσε «εύπεπτο» και το μόνο στην Ανατολική Ευρώπη που δρούσε σαν να ήταν ελεύθερο.